ابن سینا, نماینده حکمت در تمدن اسلامی

امیر پزشکان, شیخ الرئیس, بزرگ ترین نماینده حکمت در تمدن اسلامی و مشهورترین دانشمند سرزمین های اسلامی ازجمله عناوین و القابی هستند که به موثرترین چهره علمی و فلسفی جهان اسلام, ابوعلی سینا اطلاق شده است

امیر پزشکان، شیخ الرئیس، بزرگ‌ترین نماینده حکمت در تمدن اسلامی و مشهورترین دانشمند سرزمین‌های اسلامی ازجمله عناوین و القابی هستند که به موثرترین چهره علمی و فلسفی جهان اسلام، ابوعلی سینا اطلاق شده است. وی نه تنها در حوزه پزشکی به حکیمی نامدار مشهور بوده که توانسته است میراث بقراطی و جالینوسی را درهم آمیزد، بلکه در تاریخ فلسفه اسلامی به عنوان فیلسوفی در نظر گرفته می‌شود که مبنای فلسفه قرون وسطی را بنا نهاده است. از سوی دیگر، کتاب وی «شفا» به عنوان بزرگ‌ترین دایره المعارف علمی در جهان به حساب می‌آید که یک نفر توانسته به تنهایی به نگارش درآورد. هر چند نمی‌توان از کتاب «قانون» ابن سینا سخن به میان نیاورد؛ کتابی که در تاریخ طب از آن به عنوان موثرترین کتاب یاد می‌شود. اهمیت کتاب قانون تا بدانجاست که تا ۲ قرن پیش از این، از مهم‌ترین منابع پزشکی در دانشگاه‌های اروپا و آمریکا به شمار می‌آمد و بعد از انجیل بیشترین چاپ را داشته است.

با شروع قرن ۱۲ میلادی، سیطره اندیشه‌های علمی و فلسفی ابن سینا در مراکز متعدد علمی اروپا نمایان شد و تا قرون متمادی اندیشمندان و فیلسوفان جهان اسلام و غرب از آرای وی متاثر بوده‌اند. بی‌شک می‌توان چنین گفت که گسترش و ادامه حیات فلسفه مشاء در جهان اسلام و غرب مدیون تالیفات و آثار ماندگار این فیلسوف و حکیم نامی است.

● روان‌شناسی از دیدگاه ابن سینا

دکتر محمدعثمان نجاتی در کتاب خود با نام «الدراسات النفسانیه عندالعلماء المسلمین» که توسط دکتر سعید بهشتی ترجمه شده معتقد است اهتمام ابن سینا به موضوعات روان‌شناسی تا بدانجاست که نه در فیلسوفان مسلمان پیش و نه پس از وی نمی‌توان چنین دغدغه خاطری را مشاهده کرد. ابن سینا نفس را موضوع اصلی بحث خود قرار داده و از قوای نفس سخن به میان می‌آورد. وی قوای نفس را چنین تقسیم‌بندی می‌کند:

▪ نفس نباتی: این نفس میان انسان و حیوان و گیاه مشترک است و در تولد، نمو و تغذیه نقش دارد.

▪ نفس حیوانی: از نگاه ابن سینا این نفس تنها به حیوان و انسان اختصاص دارد که از طریق آن می‌توان به درک جزئیات نائل شد.

▪ نفس ناطقه: این نفس همان جنبه‌ای است که انسان را از سایر موجودات متمایز می‌کند. در واقع این جنبه از نفس شامل قوایی است که وظایفی انجام می‌دهند و در مجموع ما به عقل نسبت می‌دهیم. ادراک امور کلی و فرآیند استنباط از جمله ویژگی‌های اصلی این نفس است. ابن سینا در توضیح نفس ناطقه از تقسیم‌بندی دوگانه این نفس به عقل نظری (قوه عالمه) و عقل عملی(قوه عامله) سخن به میان می‌آورد. در واقع وظیفه عقل نظری ادراک کلیات است و وظیفه عقل عملی در مفهوم سلوک اخلاقی خلاصه می‌شود. ابن سینا در توصیف عقل عملی در کتاب نجات چنین می‌نویسد: «عقل عملی قوه‌ای است که به اندیشیدن در امور جزئی اختصاص دارد. از این جهت که به دلیل سود و زیان یا زیبایی و زشتی یا خیر و شر، شایسته انجام یافتن یا ترک شدن هستند. نیز حالت‌های انفعالی همچون خجالت، حیا، خنده و گریه و دیگر حالت‌های انفعالی مشابه با اینها از عقل عملی برمی‌خیزند». (نقل از نجاتی، ۱۳۸۵، ۱۴۰)‌

● آرای تربیتی ابن سینا

کتاب «السیاسه»‌ حاوی آرای تربیتی ابن سیناست. ازجمله نخستین مباحثی که ابن سینا در آغاز تربیت کودکان مورد توجه قرار داده مساله انتخاب نام برای کودک است. پس از آن وی بر اهمیت سنین اولیه کودکی تاکید و بیان می‌کند که اهمال و بی توجهی در تربیت کودک در این دوران موجب شکل‌گیری عادات ناپسند در طبیعت کودک می‌شود که ریشه کن کردن آنها به دشواری امکان‌پذیر است. ابن سینا بر اهمیت پاداش و تنبیه در فرآیند تربیت کودک اشاره می‌کند و معتقد است هم در پاداش و هم در تنبیه نباید راه افراط و تفریط پیمود. چنان که در کتاب السیاسه در این باب می‌نویسد: «همین که کودک از شیر گرفته شد تادیب و پرورش اخلاقی او آغاز می‌شود. پیش از آن‌که خلق‌های پست بر وی هجوم آورند و عادت‌های ناپسند بر او یورش برند. کودک در وضعیتی است که خلق‌های بد به سویش می‌شتابند و حالت‌های پلید بر سرش می‌ریزند. پس هرکدام از این خلق‌ها و عادت‌ها که بتواند بر وی غلبه کند دیگر امکان رهایی و مفارقت از آن را نخواهد داشت. پس سزاوار است که پدر فرزند خود را با رغبت و رهبت، محبت و وحشت، مهر و قهر و ستایش و نکوهش ـ البته به قدر کافی ـ از خلق‌ها و عادت‌های زشت و ناپسند باز دارد. » (نقل از نجاتی ۱۳۸‌/‌۵، ۱۴۷ – ۱۴۸)‌

ابن سینا در انتخاب حرفه برای کودک دیدگاه جالبی بیان می‌کند. وی معتقد است هر حرفه‌ای برای هر کودکی مناسب نیست و باید حرفه‌ای مناسب با طبع وی برای کودک در نظر گرفته شود. برای این منظور باید مربی طبع کودک و استعداد وی را ارزیابی و به تناسب هوش وی، حرفه‌ای برایش انتخاب کند.

محمدمهدی میرلو