تأثیر دیسک های نوری بر پایگاه های اطلاعاتی درون خطی

در دههٔ ۱۹۷۰ که پایگاه های اطلاعاتی درون خطی رواج یافتند پیش بینی می شد که به زودی جایگزین منابع چاپی شوند با ظهور دیسک های نوری این تصور پیش آمد که آن ها نیز به نوبهٔ خود هم جای منابع چاپی و هم پایگاه های اطلاعاتی درون خطی را بگیرند با وجود این, در حال حاضر هر سه رسانه در کنار هم به موجودیت خود ادامه می دهند

در دههٔ ۱۹۷۰ که پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی رواج یافتند پیش‎بینی می‎شد که به زودی جایگزین منابع چاپی شوند. با ظهور دیسک‎های نوری این تصور پیش آمد که آن‎ها نیز به نوبهٔ خود هم جای منابع چاپی و هم پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی را بگیرند. با وجود این, در حال حاضر هر سه رسانه در کنار هم به موجودیت خود ادامه می‎دهند. مهم‎ترین استفاده‎کنندگان از دیسک‎های نوری, کتابخانه‎های دانشگاهی هستند. در حالی که کتابخانه‎های تخصصی استفاده از پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی را ترجیح می‎دهند. میزان استفاده از آن دسته از پایگاه‎های اطلاعاتی که معادل‎هایشان بر روی دیسک‎های نوری ارائه می‎شود رو به کاهش نهاده است. در این میان خط‎مشی و نگرش کتابداران که به عنوان واسطه, انجام کاوش در پایگاه‎های اطلاعاتی را برای بهره‎گیران به عهده دارند – نقش مهمی در میزان تأثیر دیسک‎های نوری بر پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی دارد.با ظهور پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی (۱) در دههٔ ۱۹۷۰ واژهٔ "جایگزینی" رواج یافت و اعتقاد عمومی بر این بود که آن‎ها به زودی جایگزین منابع چاپی خواهند شد. ناشران نمایه‎نامه‎ها و چکیده‎نامه‎های چاپی از این واهمه داشنند که مشترکین این منابع به آنان پشت کنند و به پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی روی آورند.بر خلاف این نظر, منابع چاپی همچنان منبع اصلی درآمد ناشران بود (و هست) و درآمد سالانه قابل پیش‎بینی و ثابتی را نصیب آنها می‎کند. خدمات جدید پایگاه‎های اطلاعاتی درون‎خطی ماه به ماه تغییر می‎کند و تنها از طریق تداوم رواج خدمات است که به استفاده‎کنندگان یادآوری می‎شود ارتباط درون خطی خود را حفظ کنند. منافع ]حاصل از فروش اطلاعات[ با کارگزاران درون‎خطی تقسیم می‎شود و به تدریج دسترسی مستقیم به مشتریان کاهش می‎یابد.به نظر می‎رسد که منابع درون‎خطی هرگز نتوانسته‎اند اثر عمده‎ای بر اثر استفاده از منابع چاپی بگذارند. پایگاه درون‎خطی راه بازارهای جدید و استفاده‎کنندگان جدیدی را گشودند که هیچگاه مشترک منابع چاپی نبوده‎اند. به علاوه کتابخانه‎ها عموماً به اشتراک منابع چاپی برای آن دسته از علاقه‎مندانی که مایل بودند از آن‎ها استفاده کنند, در کنار کاوش درون خطی با واسطه (۲) , ادامه دادند. مدت زیادی است که این رسانه‎های متفاوت در کنار هم و در کمال آرامش به کار گرفته می‎شوند؛ ولی میزان درآمد پایگاه‎های درون خطی به طور ثابت رو به افزایش است.

جایگزینی دیسک‎های نوری

ظهور دیسک‎های نوری یک بار دیگر واژهٔ "جایگزینی" را بر سر زبان‎ها انداخت؛ اما این بار ترس از این بود که آن‎ها جایگزین پایگاه‎های درون خطی بشوند. منابع دیسک نوری از این نظر که درآمد ثابت سالانه‎ای را نصیب ناشران می‎کنند و خریداران تنها باید یک بار در سال آن‎ها را خریداری کنند بسیار شبیه منابع چاپی هستند. اکنون که ناشران به درآمدهای درون خطی در کنار منابع چاپی خو کرده‎اند, گروهی از این بیم دارند که دیسک‎های نوری به زودی جایگزین هر دو روش درون خطی و چاپی بشوند. گروهی دیگر انتظار دارند که آشنایی بیش‎تر مشتریان با دیسک‎های نوری, موجبات عرضهٔ بیش‎تر خدمات درون‎خطی را فراهم سازد. البته سیستم های بزرگ درون خطی, بقای خود را در گرو تداوم و افزایش استفادهٔ عمومی از آن‎ها می‎دانند و دریافته‎اند که باید مزایای دسترسی درون‎خطی را در برابر دیسک‎های نوری تقویت نمود.

کتابخانه‎های عالی علمی

اولین و بزرگ‎ترین استفاده‎کنندگان از دیسک‎های نوری را کتابخانه‎های علمی (۳) تشکیل می‎دهند که بسیاری از آن‎ها دارای عناوین بسیاری از این دیسک‎های نوری و ایستگاه‎های کاری(۴) زیادی برای بهره‎گیری از آن‎ها هستند. این گروه از کتابخانه‎ها مدت‎ها است که اغلب به کمک واسطه و گاهی نیز از طریق بهره‎گیری نهایی از پایگاه‎های اطلاعاتی درون‎خطی استفاده کرده‎اند.بهره‎گیری از پایگاه‎های اطلاعاتی دیسک نوری, بر خلاف دسترسی درون‎خطی, مستلزم یک سرمایه‎گذاری اولیهٔ هنگفت است (مثلاً میانگین هزینهٔ یک پایگاه اطلاعاتی کتابشناختی در حدود ۱۲۰۰ دلار در سال است). ]۱[ به دلیل محدودیت بودجه, بهتر است فقط آن دسته از دیسک‎های نوری که بیشترین استفاده را دارند خریداری شوند. یکی از راه‎های تشخیص دیسک‎هایی که بیش‎ترین استفاده را دارند, ملاحظهٔ آمار کاوش‎های درون خطی, و سپس خرید نگارش دیسک فشردهٔ آن پایگاه‎های اطلاعاتی است که بیش‎ترین استفاده را دارند. (البته در صورتی که آن پایگاه‎ها روی دیسک‎های نوری نیز عرضه شده باشند).عجیب نیست که بنابر گزارش بسیاری از کتابخانه‎های عالی علمی, کاوش درون خطی کاهش شدیدی یافته است. زیرا این کتابخانه‎ها به خرید پایگاه‎های اطلاعاتی دیسک نوری همچون Medline, Psychological Abstracts, ERIC روی آورده‎اند؛ یعنی پایگاه‎هایی که قبلاً بیش‎ترین استفاده را در کاوش‎های درون‎خطی داشته‎اند. گاهی از این کاهش استقبال می‎شود؛ زیرا کاوش درون خطی با واسطه, وقت کتابداران را می‎گیرد, غالباً فقط برای کسانی ممکن است که توان پرداخت هزینه‎های آن را دارند, و ضمناً چنان سطحی از خدمات تحقیقاتی را ارائه می‎کند که از سایر خدمات کتابخانه‎های عالی علمی فراتر می‎رود.کاوش در دیسک‎های نوری باعث رونق بیش‎تر تحقیق در میان دانشجویان و اعضای هیئت علمی می‎شود, بسیار آشکار و عینی است, و معمولاً هیچ هزینه‎ای برای استفاده‎کنندگان ندارد. به درست یا غلط, با وجود نمایه‎های موجود بر روی دیسک‎های نوری, کتابداران برخی از کتابخانه‎های عالی علمی امکان یافته‎اند که نقش واسطه‎ای خود را کنار بگذارند ]و بهره‎گیران نهایی را وادار کنند تا خود به تنهایی از آن‎ها استفاده نمایند[ . در کتابخانه‎هایی که در آن‎ها, کاوش درون خطی توسط بهره‎گیر نهایی صورت می‎گیرد, انتقال از شکل درون خطی به دیسک نوری امکان کاوش نامحدود با بهای ثابت را ممکن می‎سازد؛ هر چند پایگاه‎های اطلاعاتی کم‎تر و قدیمی‎تر قابل دسترسی خواهند بود.

نگاهی به تگزاس و هاوایی

از زمان شروع به استفادهٔ گسترده از دیسک‎های نوری در دانشگاه A&M تگزاس, آمارهایی گردآوری شده است. به گفتهٔ "ویکی اندرز" (۵) رییس "خدمات خودکار بازاریابی": "استفاده از پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی (که معادل‎هایشان بر روی دیسک‎های نوری ارائه می‎شود) تنها تا ۳ ماه بعد از عرضهٔ دیسک‎های نوری روبه کاهش نهاد. پایگاه‎های اطلاعاتی Psyc Info, Agricola, Ericهمواره در زمرهٔ ۱۰ پایگاه اطلاعاتی عمده‎ای بودند که دسترسی به آن‎ها به روش کاوش درون خطی, هم با واسطه و هم توسط خود بهره‎گیران نهایی صورت می‎گرفت.

در حال حاضر تنها پایگاه اطلاعاتی Agricola در ردهٔ چهارم از جمع ده پایگاهی قرار دارد که کاوش ]درون خطی[ با واسطه در آن‎ها انجام می‎گیرد. در میان پایگاه‎های اطلاعاتی که کاوش آن‎ها توسط خود بهره‎گیران نهایی صورت می‎گیرد Agricola مقام هجدهم, Info Psyc مقام نوزدهم, و ERIC مقام بیست و دوم را دارند." بخشی از کاهش مستمر در استفاده از پایگاه‎های اطلاعای درون خطی عمدی بوده است. "اندرز"مطلب را به این صورت عنوان می‎کند: "ما بر میزان کسب و کار خود در پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی اثر می‎گذاریم", زیرا در دانشگاه A&M تگزاس "برای پرهیز از پرداخت دوبارهٔ هزینه اطلاعات تکراری, استفادهٔ درون خطی از پایگاه‎های اطلاعاتی که بر روی دیسک‎های نوری موجودند, فعالانه جلوگیری کرده‎ایم. ما این کار را با حذف یارانه‎ای که قبلاً برای این کار می‎پرداختیم, به انجام رسانده‎ایم... برای استفادهٔ هر چه بیش‎تر از امکانات مالی خود, از نظر اقتصادی عاقلانه خواهد بود اگر اعضای کتابخانه را آموزش دهیم که به جای پرداخت هزینه‎های اتصال و چاپ داده‎های مشابهی که در محیط درون‎خطی عرضه می‎شوند, از پایگاه‎های اطلاعاتی دیسک فشرده که قبلاً هزینه آن را پرداخته‎ایم استفاده کنند."در حال حاضر, کاوش درون خطی با واسطه در پایگاه‎های اطلاعاتی گران‎قیمت‎تر, یا هنگامی که کاوش در دیسک‎های نوری به نتیجه مطلوب نرسد انجام می‎گیرد؛ به همین دلیل نیز میانگین هزینهٔ کاوش درون خطی با واسطه افزایش یافته است. اعضای هیئت علمی و کارکنان دانشگاهی هنوز کاوش درون خطی با واسطه را ترجیح می‎دهند؛ دانشجویان بالاتر از کارشناسی همچنان تمایل دارند که کاوش درون خطی در پایگاه‎های اطلاعاتی BRS/After Dark یا Knowledge Index را خودشان انجام دهند؛ ولی دانشجویان کارشناسی از دیسک‎های نوری طرفداری بسیار می‎کنند. آنان قبلاً نیز کم‎تر از روش درون خطی استفاده می‎کرده‎اند, ولی اکنون – به نظر "اندرز" –"جای پای محکمی در این میان یافته‎اند".در "بخش علوم انسانی/ اجتماعی" کتابخانه دانشگاه هاوایی, از زمان روی آوردن به استفادهٔ گسترده از دیسک‎های نوری, کاوش درون خطی رو به کاهش نهاد. تعداد کاوش‎های درون‎خطی با واسطه از میانگین ماهانه ۵۶ مورد در ده ماههٔ بین مه ۱۹۹۸ تا فوریهٔ ۱۹۸۹, به ماهانه ۱۱ مورد در ده ماههٔ اول سال ۱۹۹۰ کاهش یافته است. در همین مدت, تعداد کاوش بر روی دیسک‎های نوری جهش چشمگیری داشته است. در این دانشگاه روزانه به طور متوسط ۱۶۶ کاوش در منابع علوم انسانی و اجتماعی بر روی دیسک‎های نوری انجام می‎گیرد. کتابداران مرجع دانشگاه هاوایی آگاهانه از تبلیغ خدمات کاوش درون خطی با واسطه خودداری می‎کنند و هرگز به بهره‎گیران نهایی کاوش درون خطی را پیشنهاد نمی‎کنند. آنان در کار با دیسک‎های نوری کاملاً احساس راحتی می‎کنند, هر چند این سیاست به افزایش فراوان حجم سؤالات مرجع و درخواست فزاینده برای راهنمایی از کتابداران مرجع منجر شده است.سایر کتابخانه‎های عالی علمی نیز گرایش‎های مشابهی را گزارش می‎کنند. "کنت استیت" (۶) در "مطالعه موردی: دسترسی عمومی به دیسکهای نوری"]۳[ در کتابخانه‎ها, به بررسی تجربیات تعداد از کتابخانه‎ها در این زمینه می‎پردازند و چنین گزارش می‎کند که: "به طور کلی, تعداد کاوش‎های درون خطی با واسطه در حدود ۳۰ درصد کاهش یافته است." این کاهش در مورد پایگاه‎های اطلاعاتی ERIC و Psyc Info – که رایج‎ترین پایگاه‎های اطلاعاتی درون خطی به شمار می‎روند – از زمانی که بر روی دیسک‎های نوری عرضه شده‎اند, کاملاً چشمگیر است. کاوش درون خطی Vanderbilt در طی دو سال ۵۸ درصد کاهش یافته است. مؤسسات دیگری از قبیل: کارنگی ملون(۷) , دانشگاه ایالتی "ارگن" (۸), و دانشگاه "کرنل" (۹) نیز وضعیت مشابهی را گزارش کرده‎اند.به طوری که از موارد گزارش شده از دانشگاه A&M تگزاس و دانشگاه هاوایی بر می‎‎‎آید, خط مشی‎ها و نگرش کتابداران نقش مهمی در میزان تأثیر استفاده از دیسک‎های نوری بر روش درون خطی دارد. اگر کتابداران دیسک‎های نوری را جایگزین مناسبی برای کاوش درون خطی بدانند, ممکن است عملاً چنین شود. در غیر این صورت, هم کاوش در دیسک‎های نوری و هم کاوش‎های درون خطی تشویق می‎شوند و به یک نسبت انجام می‎گیرد.به گزارش دانشسرای "بوستن" (۱۰) , از زمانی که دیسک‎های نوری به مجموعهٔ آن‎ها اضافه شده, کاوش درون خطی با واسطه ۸/۱۶ درصد کاهش یافته است؛ اما از آنجا که کاوش مراجع در حدود ۴۴ درصد افزایش داشته, به طور کلی می‎توان گفت که استفادهٔ درون خطی در آن جا افزایش یافته است.هنگامی که کتابخانهٔ پزشکی بیمارستان "جیمزا هالی" (۱۱) , دیسک‎های نوری را به مجموعه خود افزود همچنان به خدمات مجانی کاوش با واسطه در Medline ادامه داد و دریافت "که اگر عامل هزینه برای اعضای بی‎اهمیت باشد, تعداد کاوش‎های درون خطی اساساً تغییری نخواهد کرد.