ارزان, پیشرفته و بهره ور

عملکرد مخابرات از نگاه دکتر داوود زارعیان استاد دانشگاه در علوم ارتباطات

بررسی وضعیت خصوصی‌سازی مخابرات، از موضوعات مهمی‌ است که ماهنامه «اقتصاد ایران» در شماره ۱۴۹ به آن پرداخته است. با توجه به اهمیت موضوع، در این شماره و در بخش اول سرفصل اقتصاد سیاسی ایران، به نظرات برخی از صاحب نظران در این زمینه می‌پردازیم.

مخابرات جزو معدود شرکت‌هایی است که حتی زمانی که کاملاً دولتی بود پیشرفت خوبی داشت. البته این پیشرفت، هزینه بالایی را به دنبال داشت و در واقع، قیمت تمام شده خدمات در آن دوره، بالاتر از حد استاندارد بود.

اما پس از طرح بحث خصوصی‌سازی شرکت مخابرات، کسانی که در صنعت فناوری اطلاعات (IT) فعال بودند تصور می‌کردند که شاید دیگر توسعه‌ای برای مخابرات، بیش از آن چه که به وقوع پیوسته، در کار نباشد. در آن زمان، دولت بیشتر به فکر تأمین نیازهای پایه‌ای بود که البته این امر هزینه بالایی را به همراه داشت.

● پیشرفت‌ها و فرصت‌ها

شرکت مخابرات بعد از خصوصی‌سازی، با تغییر چند رویکرد، به پیشرفت‌های بزرگی نایل آمده است. اولین موفقیت مربوط به کاهش هزینه‌های تولید است که عملکرد مخابرات در پرداخت سود سهام، مؤید این امر است. سود هر سهم شرکت مخابرات در فاصله سه سال از ۱۳ تومان در سال ۸۶ به ۴۳ تومان در سال ۸۹ افزایش یافته که این موضوع، نشان از سودآوری قابل توجه این شرکت در سال‌های بعد از خصوصی شدن دارد. نکته جالب آن است که شرکت مخابرات از سال ۸۳ تاکنون هیچ تغییری در نرخ تعرفه‌های خود ایجاد نکرده و لذا افزایش سود آوری شرکت، بدون تغییر در نرخ تعرفه‌ها، حاکی از کاهش هزینه‌ها است.

دومین تغییر در حوزه نگاه به مشتری رخ داده است. در شرکت مخابرات ایران، دیگر رسم بر این نیست که مشتری در تکاپوی دریافت خدمات باشد. هم‌اکنون دسترسی به خدمات مخابرات بسیار آسان‌تر از سال‌های قبل است، اگر چه تلاش برای بهبود این وضعیت همچنان ادامه دارد.

در زمینه سرویس‌های ارزش افزوده نیز شاهد تحولات قابل ذکری در شرکت مخابرات ایران در مقایسه با سال‌های پیش از خصوصی‌سازی هستیم. با نگاهی به منابع درآمدی مخابرات درمی‌یابیم که در گذشته، تنها مکالمات تلفن ثابت، همراه و سرویس پیام کوتاه، سه منبع درآمدی مخابرات بودند که در حال حاضر با ایجاد سرویس‌های ارزش افزوده تلفن ثابت و خدمات جدید دیگر، این منابع درآمدی افزایش یافته‌اند.

همچنین شرکت مخابرات، رویکرد خاص و رشد یافته‌ای را در قبال نیروی انسانی دارد؛ رویکردی که در زمینه خصوصی‌سازی کمتر شاهد آن هستیم. معمولاً تعدیلات خصوصی‌سازی با کاهش نیروی کار همراه‌اند، اما مخابرات بعد از خصوصی‌سازی نه تنها پرسنل را کاهش نداده، بلکه حقوق آنها را بین ۲۵ تا ۱۲۰ درصد افزایش داده است.

پیشرفت مهم دیگر، حضور مخابرات در بورس است. این حضور، بازار سرمایه را متحول کرده، شاخص‌ها را افزایش داده و اشتیاق و علاقه مردم را به این بازار برانگیخته است.

واگذاری‌های تلفن ثابت و همراه نیز حاکی از افزایش مشتریان در سال‌های اخیرند. در نهایت با مدیریت صحیح هزینه، شرکت مخابرات موفق به افزایش پرداخت‌های حقوق و دستمزد، جلب رضایت سهام‌داران و تأمین وجوه پرداختی به دولت، در کنار افزایش پروژه‌های عظیم سرمایه گذاری گردیده است.

● رقابت یا انحصار؟

با نگاهی به عملکرد سایر کشور‌های دنیا درمی‌یابیم که صنعت مخابرات، ذاتاً ماهیت انحصاری دارد. شرکت مخابرات در زمینه تلفن ثابت در ایران بی‌رقیب است، چرا که به دلیل هزینه‌های زیاد ارایه این نوع خدمات، کسی علاقه‌مند به سرمایه گذاری در این بخش نیست. اما در حوزه تلفن همراه و IT، فضا رقابتی است. در حوزه تلفن همراه به وضوح شاهد این فضا هستیم و جالب است که بخشی از درآمد رقبای شرکت مخابرات به فعالیت‌های این شرکت بر‌می‌گردد، چون مشترکین تلفن همراه مخابرات بسیار بیشتر از رقبا هستند و این امر موجب می‌شود مشترکان شرکت‌های رقیب برای برقراری ارتباط، با طیف گسترده‌ای از مشترکان مخابرات تماس بگیرند که این به معنای درآمدزایی برای آنها است. بنابر‌این رقابت ناعادلانه، نه تنها از طرف شرکت مخابرات نیست، بلکه رقبا با حداقل امکانات، بیشترین بهره را از خدمات و امکانات این شرکت می‌برند.

● IT، صنعتی پُر‌بازده و کم‌تحرک

در بخش IT تا سال ۸۷، دولت اجازه رقابتی شدن و حضور مخابرات را در این عرصه نداده بود. بنابر‌این شرکت‌های معدودی که در این زمینه فعالیت می‌کردند موفق نبوده‌اند، چون با وجود سودهای انحصاری انگیزه‌ای برای پیشرفت و بهبود خدمات نداشته‌اند. اما با حضور مخابرات در این عرصه، شاهد تحرک در این بخش هستیم. در بازار IT بدون حضور مخابرات تنها یک میلیون سرویس اینترنت پُرسرعت ارایه شده است، در حالی که کشور به حداقل ۱۲ میلیون سرویس نیاز دارد. این را هم در نظر بگیرید که توسعه تلفن ثابت و همراه بسیار سخت‌تر از توسعه اینترنت است، چرا که توسعه اینترنت نیازی به شبکه‌سازی ندارد. اما با این احوال، تا به حال سرمایه گذاری مناسبی در این زمینه صورت نگرفته است. امید است با حضور مخابرات در فضای رقابتی و برنامه‌های این شرکت، شاهد توسعه IT در آینده‌ای نزدیک باشیم.

البته باید افزود یکی از دلایل مشکلات اینترنت در ایران (به عنوان نمونه، سرعت پایین تبادل اطلاعات) دولتی بودن زیرساخت‌های مخابراتی است، در حالی که می‌توان با ایفای نقش نظارتی از طرف دولت و واگذاری زیر‌ساخت‌های توسعه به بخش خصوصی، گام‌های مؤثری را برای رفع این مشکلات برداشت. علاوه بر این موارد، باید به جذب سرمایه گذاری خارجی نیز توجه داشت. شاید در حوزه IT، سرمایه گذاری مستقیم خارجی با توجه به پتانسیل داخلی مناسب نباشد، اما با مشارکت بین‌المللی می‌توان این پتانسیل را شکوفا کرد.