معرفی کتاب «مبانی زیباسازی شهری»

لیلا گلزار

درادامه یادداشت  اول همانطور که گفته شد به معرفی مجموعه کتب «دانش زیباسازی شهری» خواهیم پرداخت و نوشته ذیل  مروری کلی بر کتاب دوم مجموعه، باعنوان «مبانی زیباسازی شهری» است که نوشته  گروه علمی متشکل از افشین داور پناه، محسن صفاردزفولی و مصطفی عباس زادگان است با مشاوره موسی پژوهان ومهدی ماستیانی که درسال 1392 در82 صفحه، نشر«هنرمعماری قرن» آنرا به چاپ رسانده است. طرح جلد با فواد علیجانی است وتصویر روی جلد نمای آجری ساختمان با تزئینات زیبا دربالای پنجره هاست که اثری ازرسول بهزادپور است. 

افشین داورپناه کارشناس ارشد انسان شناسی و عضو هیئت علمی و مدیر گروه «پژوهش هنر» پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاددانشگاهی است. وی پژوهشگر برتر در حوزه مطالعات انسا ن شناسی بوده و کتب، مقالات و پژوهش‌های متعددی در حوزه فرهنگ و هنر، از جمله کتاب «كاربرد و مديريت نمادها و نشانه ها»، مقالات «رقص و موسيقي در فرهنگ بختياري, هنر موسيقي, فارسي, 1382»، «جامعه شناسي هنر موسيقي, هنر موسيقي, فارسي, ارديبهشت 1381» و ... دارد. همچنین داور پناه پیشینه مدیریت رسانه‌ای و مطبوعاتی داشته و به عنوان یک فعال رسانه‌ای نقدهای فرهنگی اجتماعی منتشر شده در مطبوعات و خبرگزاری‌ها را دارد.

محسن صفار دزفولی دارای  دکتری در رشته تاريخ صنايع و اختراعات از دانشگاه سوربن، پاريس بوده واستادیار دانشگاه علم و صنعت ايران است که مقالات و پژوهش‌های متعددی در حوزه طراحی صنعتی و محصولات دارد.

مصطفی عباس زادگان هم مدرک دکتری طراحی شهری ازدانشگاه  شفيلد انگلستان داشته و دانشیار دانشگاه علم و صنعت ایران است. همچنین وی تعدادی کتاب، ترجمه، مقالات و پژوهش‌ در حوزه طراحی شهری دارد. ازجمله کتاب ها «برنامه ريزی شهری، لی، کولين، ترجمه مصطفی عباس زادگان، جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران»، «مبانی طراحی شهری، هدمن، ريچارد؛ يازوسکی آندرو، ترجمه مصطفی عباس زادگان  دانشگاه علم و صنعت ايران» و«شهر، شهروند و ورزش عباس زادگان، مصطفی، انتشارات موسسه نشر شهر»... را می توان نام برد.

موسی پژوهان به عنوان  مشاور اثر نیزدارای مدرک دكتری تخصصی «جغرافیا» و«برنامه ریزی شهری» است. و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی قزوین بوده  که علاوه بر این کتاب، همکاری در کتب دیگر «دانش زیباسازی شهری » را  دارد .همچنین دارای  مقالات و پژوهش های بسیاری  در حوزه های «جغرافیای انسانی» و «برنامه ریزی شهری» می باشد .

در مجموع تیم نویسنده این اثر از حوزه های انسانشناسی، طراحی صنعتی و جغرافیا وبرنامه ریزی شهری بوده و بیشتر متمرکز بر حوزه «طراحی شهر» با نگاه «زیبا سازی شهری» می باشند .

 کتاب مبانی زیباسازی  شهری  شامل سه بخش «تعاریف و مفاهیم زیبایی و زیبا شناسی»، «از زیبایی شناسی  تا زیباسازی شهر» زیبا سازی شهری» و یک «جمع بندی» است.

در مقدمه اثر «زیباسازی شهری» راحرفه  و دانشی میان رشته ای معرفی نموده واز مهمترین زمینه های تحقیقاتی  و اجرایی طراحان  و مدیران شهری امروز مطرح  می نماید واز منظر حقوق شهروندی نیز داشتن شهری سالم  و زیبا را حق  تمام  شهروندان دانسته و «جنبش زیباسازی شهری» بر همین اساس شکل گرفته است تا هم به زیبا کردن شهرها وهم  به جلب رضایت  شهروندان و نیازهای آنها بپردازد.و در پشت جلد نیز چنین اشاره می کند که: «زیبا سازی با تاثیر پذیری از زیبایی شناسی در معنای مدرن و پست مدرن آن ، در قالب مفاهیم و کارکردهای نوینی به ویژه در محیط های شهری نمود یافته است . مفاهیمی چون ارتقاء حس زیبایی شناختی مخاطب در مواجهه با یک اثر هنری یا عنصر شهری که با خلاقیت هنری طراحی شده باشد ویا مفهوم نمادین بودن عناصر شهری که از اعتقادات و باورهای فرهنگی مذهبی و همچنین زمینه های ملی میهنی ساکنا ن یک سکونت گاه شهری الهام گرفته شده است.»

بخش اول کتاب به تعاریف  و مفاهیم «زیبایی و زیبا یی شناسی» در غرب، شرق و اسلام می پردازد. ومطرح می شود  که  در غرب ابتدا اتفاق نظر برعینی بودن «مفهوم زیبایی» بوده تا اینکه در قرن هجدهم زیبایی بار ذهنی، ادراک حسی وجنبه روان شناسانه به خود گرفته است و بعدها بین دو نوع «مفهوم زیبایی» یعنی «زیبایی طبیعی» و «زیبایی مهندسی» اختلافی در معماری و شهر سازی مدرن  اتفاق می افتد که در این ضمینه به عقاید رایت ولوکور بوزیه  پرداخته می شود. اما این مفهوم دوگانه «زیبایی و زیبا یی شناسی» غرب  درشرق مکمل یکدیگر بیان می شوند و «مفهوم زیبایی»  دراسلام  نیز ازوجود شناسی  تا  ظهور حقیقت و...  شرح داده می شود. در ادامه  کتاب، «شهر» را تعریف نموده وتمایزآنرا با روستا و تاکید برجمعیت و کارکرد « شهر» بر اساس نظرات جامعه شناسان، جغرافی دانان و سایرین  مطرح می کند  و فضای شهری را به عنوان عنصر اصلی «شهر» معرفی و اجزاء و عناصر آنرا  با موارد ذیل ذکر می نماید:«خیابانها، پیاده روها، پارکها، پلازاها، بازارها  یا  مراکز خرید، میادین وکرانه های ساحلی  که همگی ضروریاتی  برای حس هویت جمعی و رفاه شهری به شمار می آیند.» (ص 21)

بخش دوم اثراز«زیبایی شناسی» به «زیبا سازی شهر» می رسد و در مجموع به شرح  شکل گیری جنبش «شهر زیبا» که اولین بار در شهر شیکا گو مطرح  و توسعه یافته است و نیز نمایشگاه «شهر سفید» سال 1893 در کلمبیا با شعار عظمت «باشکوه» که سر آغاز «جنبش شهر زیبا»  در سراسر ایالات متحده  شده است، اشاره می نماید و تحولات «زیبایی شناسی در پایان قرن بیستم» و تاثیر آن بر«زیبا سازی » را بررسی کرده و دراین دوره درک  معنای  واژه « Aesthization»  را با توجه  به این  نکات ضروری برمی شمرد :

«الف)بعد زیبایی شناختی غالبا به میزان درک و تعبیر ما از واقعیت بستگی دارد.

ب)این گرایش منسوب به تفکر معاصر در نتیجه تحولات اخیر است(انتقال از مدرنیته به پست مدرن)  .

ج)نظامهای زیبایی شناسانه از جمله زیبایی شناسی فلسفی باید افق های خود را توسعه دهند، تا جایی که همه پدیده های زیبایی شناسانه بیرون از دایره هنریشان را دربرگیرند .» (ص 26)

کتاب ادامه می دهد که همزمان با سیر تحولات «مفهوم زیبایی شناسی»، «زیباسازی» هم تحت تاثیر این تحولات دچار تغییر می شود وزمینه های بروز«زیبایی از منظر ادراک » یا «زیبایی محمل زیباسازی » توسط  انسان را در چهار جهان «مادی و فیزیکی»، «عواطف واحساسات»، «ارزشی » و «معنا» تشریح و بروز، زیبایی را در تمام  شئونات زندگی انسانی  از جمله  فضای شهری حاضر می بیند. فرایند و انواع «زیبایی» در مقوله «زیبا سازی» نیز با مهمترین حس «زیباسازی» یعنی درک  بصری زیبایی از یک سو و زیبایی فرمال و نمادین از سوی دیگر براساس  نظریه  روانشناسان  گشتالت (کل نگر ) مطرح شده  وانواع  نماد را با مقوله «زیبا سازی» به دو گروه تقسیم می کند :

«نمادهای «طبیعی یا جهانی »، که به تعبیر آرنهام  و آنی تینگ  مربوط  به اعداد و اشکال هندسی است و نوعی همه فهمی در سیستم ادراکی انسان  در مورد آنها دیده می شود و نمادهای «متعارف  قومی یا اجتماعی» که جهان شمول نیستند اما بین مردم از فرهنگی خاص  یا  گروه اجتماعی  خاص  یا عللی  شکل گرفته و معنادار شده اند.» (ص 38)

در آخر این بخش «زیبایی شهری» از منظر «زیبایی شناسی» با پاسخ  به  دو سوال «درک زیبایی در شهر درکی غریزی است؟» یا «تاکید بر عوامل غیر ادراکی دارد؟» دنبال می گردد.

بخش سوم کتاب مفصل به«زیبا سازی شهری » با شرح و توصیف موارد زیر می پردازد:

الف) ضرورتها و زمینه های  پیدایش وتوجه به «زیباسازی شهری» در شهرهای بزرگی چون تهران که شهرنشینی اضطرار در آنها سبب رشد بی رویه  فضا و جمعیت شهر شده  وغفلت، شتابزدگی، بی هویتی و نازیبا یی به همراه داشته است، با گذر از این دوره ضرورت  «زیباسازی  شهری» آشکاراست.

 ب)تعریف «زیباسازی شهری»، همان نگاه زیبا سازی به شهر یعنی رسیدن  به ارتقای  کیفیت  شهری است که  در چهار روش کلی خلاصه می شود:«پیرایش و رفع نازیبایی ها - وضع قوانین و ضوابط و مقررات شهری برای ایحاد و حفظ زیبایی ها- احداث و بهبود فضاهای شهری مناسب و متنوع - به کار گیری مبلمان شهری مناسب و استاندارد» (ص 45)

پ) اهداف «زیباسازی شهر»به طورکلی کارکرد،زیبایی وهویت شهر بوده ومولفه های لازم برای تحقق آن شرح داده می شود.

  ت )کارکردهای «زیباسازی درشهر» با نمونه هایی از شرح  وظایف زیباسازی  شهرهای  تورنتو و شهرهای ایران  بررسی  می گردد و زیبا سازی را امری مستمر ومرتبط با فلسفه، هنر،  فرهنگ، هویت ...  در  وظایف  مختلف  می داند .

 ث) برای تعین مبانی و موازین حکمی «زیباسازی شهری» اثر توجه به علل «اربعه حکما» عوامل «فاعلی (انسان) مادی(عناصر طبیعی و بی جان ) صوری (شکل ظاهری)غایی(هدف از خلق )»، مکتب فکری و فرهنگ بومی را لازم می شمرد.

 ج) رئوس و سر فصلهای اصلی در بحث «زیبا سازی شهری» به فعالیت زیبا سازی  در سه  راس فرضی است که  شامل حرفه (دانش طراحی شهری و منظر )  مبلمان شهری( تجهیزات و امکانات همگانی)  هنر های شهری (آثار هنری با ارزش برای نصب در فضای عمومی شهر)  می باشد.

 چ)شاخصهای «زیبا شناسی» در«زیباسازی شهری» در دو دسته «کیفیت طراحی » و «انگیزش حس و هوش» توصیف می شود .

 ح)درمنظر شهری  و «زیبا سازی شهر»توجه  به مفهوم منظر شهری، به معنای آنچه از شهر به صورت بصری مشاهده ودر روندی ذهنی درک می شودلازم بوده و ادراک شهر از خلال نمادهای آن و رد پای تاریخ ... مورد اهمیت و نیازمند  یک  چارچوب مدیریتی  فراگیر برای کنترل  نظام  منظر شهر ی است.

 خ)پاسخ به پرسش «سیما و منظر خوب یا زیبا چیست؟» نیزهمانند «مفهوم زیبایی» عوامل  و نظرات  متعددی را  در پی دارد وکتاب  پس از جستجو و بررسی عوامل مختلف برای تعیین معیار های «منظر مطلوب شهر» تعامل با شهروندان به عنوان مالکین  خصوصی  را لازم می پندارد.  

د) تاثیر  تصمیمات  و عملکرد، مالکین عمومی( دستگاههای دولتی ...) ومالکین  خصوصی( شهروندان ) در«زیباسازی شهری» مورد بحث  قرار گرفته و مطالبی عنوان می شود .

ذ)«اصالت زیبایی شناسی» ایران زمین در هنرهای مختلف از جمله معماری و طراحی باغ ....بر کسی پوشیده نیست ودر این بخش  اصول طراحی ایرانی و زیبا سازی  از نگاه  محمد پیر نیا  یعنی رعایت  مردم واری  یا  انسان مدار، پرهیز از بیهودگی و ... شرح و به عنوان مبنا برای منظر شهری مطرح می گردد .

در فصل جمع بندی «شهر» را محمل زیبایی و محل آسایش  شهروندان  دانسته  و با گذار شهرهای  بزرگ  از شهرنشینی  دوره اضطرار ، ضرورتی در کیفیت بصری دارند و تشکیل  کمیته زیباسازی  کلان شهرها  نمونه ای از توجه به این امراست  و معیارها و شاخصه هایی برای ارزیابی  زیباسازی  را بر شمرده تا متناسب با ویژگیهای بسترشهردر حوزه های مختلف شکل دهنده به منظر شهر مورد استفاده قرار گیرند . 

پس از مطالعه می توان متوجه اشتراک های  بخش اول «مبانی زیباسازی شهری» و فصل اول «زیبایی شناسی و شهر»  که هر دو به مفهوم «زیبایی» می پردازند  شد  که ازطرفی هم  سبب استقلال  اثر گشته  و از طرفی دیگر هنگام مطالعه کتاب دوم  تکرار و کمی ملال به دنبال دارد،  گر چه در کتاب دوم، مفهوم «زیبایی» مفصل تر مورد  بررسی قرار گرفته است. در ادامه نیز  ضرورت حضور «زیبایی»  در شهر توضیح داده شده است و به نکات جالب و کاربردی مانند اصول طراحی ایرانی، نقش مالکین عمومی و خصوصی در زیبایی شهری و ... اشاره می نماید. در مجموع اثر اطلاعات مفیدی برای طراحان و هنرمندان به لحاظ شناخت  شهر و نکات مرتبط  و کارکردی آن  داشته  و برای مسئولین اجرایی  مانند مدیران و برنامه ریزان شهری موارد و مطالب «زیبایی شناسی » و ضرورت حفظ و حضور آن را درفضای شهری  دارد.