تاریخ تفسیر و طبقات مفسرین

در زمان رسول اكرم طبعا مسلمانان مشكلات خود را درباره معانی و مفاهیم آیات قرآن از آن حضرت می پرسیدند برخی از صحابه بیش از دیگران در فهم معانی قرآن بصیرت داشتند, لهذا از همان اول به عنوان «مرجع » در تفسیر آیات قرآن شناخته شدند

در زمان رسول اكرم طبعا مسلمانان مشكلات خود را درباره معانی و مفاهیم آیات قرآن از آن حضرت می‏پرسیدند.برخی از صحابه بیش از دیگران در فهم معانی قرآن بصیرت داشتند، لهذا از همان اول به عنوان «مرجع‏» در تفسیر آیات قرآن شناخته شدند. عبد الله بن عباس و عبد الله بن مسعود از این افرادند.ابن عباس در این هت‏شهرت بیشتری دارد.آراء او در كتب تفسیر زیاد نقل می‏شود.ابن عباس شاگرد امیر المؤمنین علی علیه السلام بود و به این شاگردی افتخار می‏كرد و به خود می‏بالید.ابن مسعود نیز شیعه و شاگرد علی علیه السلام است.در كتب فهرست از یك كتاب تفسیر تالیف ابن عباس یاد می‏شود.برخی مدعی هستند كه نسخه‏ای از این تفسیر هم اكنون در كتابخانه سلطنتی مصر موجود است .ابن عباس با همه تبحری كه در تفسیر داشت می‏گفت: «در مقابل علی همچون قطره‏ای در مقابل دریا هستم‏» .

جرجی زیدان مدعی است كه تا آخر قرن اول هجری، تفسیر قرآن زبان به زبان نقل می‏شد و نخستین كسی كه تفسیر قرآن را به صورت كتاب درآورد مجاهد بود(متوفی در ۱۰۴ هجری).سپس امثال واقدی و طبری در قرن دوم و سوم تفسیرهایی نوشتند .

ولی البته این نظر صحیح نیست.ابن عباس و حتی سعید بن جبیر پیش از مجاهد به نگارش تفسیر قیام كرده‏اند.این نظر جرجی زیدان تابع یك نظر كلی‏تری است كه مدعی است مسلمین در تمام قرن اول هیچ تالیفی نداشته‏اند.نظر جرجی زیدان با دلایل قطعی مردود شناخته شده است.ما در ضمن فصول آینده به بطلان نظر او اشاره خواهیم كرد.

ایرانیان همان طور كه به فن قرائت قرآن اهتمام ورزیدند به فن تفسیر نیز اهتمام ورزیدند.

اهتمام ایرانیان به تفسیر و فقه و حدیث كه مستقیما با متن اسلام مربوط بوده است از هر مورد دیگر بیشتر بوده است.برای ما فعلا ممكن نیست همه مفسران ایرانی را از صدر اسلام تا عصر حاضر معرفی كنیم.اگر بنای چنین كاری باشد «مثنوی هفتاد من كاغذ شود» .در هر قرنی صدها و هزارها مفسر وجود داشته است و صدها تفسیر نگاشته شده است.تحقیق درباره همه آنها و جدا كردن ایرانیان از غیر ایرانیان یك عمر وقت می‏خواهد.ولی برای این كه نمونه‏ای از خدمات ایرانیان در تفسیر ارائه داده شود كافی است كه نظری به تفاسیر برجسته و مفسران مشهور و معروف میان مسلمین بیندازیم، خواهیم دید اكثر این مفسران ایرانی بوده‏اند.

ما این افراد را از میان كسانی انتخاب می‏كنیم كه یا چون از مفسران اولیه‏اند، اسمشان و رای و نظرشان زیاد در تفاسیر ذكر می‏شود و یا تفسیری برجسته و قابل توجه از آنها به یادگار مانده است.

دسته اول یعنی مفسران اولیه كه آرائشان در كتب تفسیر زیاد نقل می‏شود، بعضی صحابی و بعضی تابعی و بعضی از شاگردان و یا شاگردان شاگردان تابعین بوده‏اند از قبیل ابن عباس، ابن مسعود، ابی بن كعب، سدی، مجاهد، قتاده، مقاتل، كلبی، سبیعی، اعمش، ثوری، زهری، عطاء، عكرمه، فراء و غیر اینها.

بعضی از اینها شیعه‏اند و بعضی غیر شیعه و همچنین بعضی ایرانی‏اند و بعضی غیر ایرانی.بدیهی است كه در این طبقه غلبه با غیر ایرانیان است.تنها چند نفر از اینها یعنی مقاتل و اعمش و فراء ایرانی‏اند و باقی غیر ایرانی.

مقاتل بن سلیمان از اهل خراسان و یا از اهل ری است.در قرن دوم می‏زیسته و در سال ۱۵۰ درگذشته است.مقاتل از اهل تسنن به شمار می‏رود.شافعی درباره‏اش تعبیری مبالغه آمیز دارد، می‏گوید: «مردم در تفسیر، عیال مقاتل می‏باشند» .

سلیمان بن مهران اعمش به نقل ریحانهٔ الادب اصلا اهل دماوند است و در كوفه متولد شده و در همان جا سكنی گزیده است.سلیمان شیعه است و علمای اهل تسنن نیز او را ستوده‏اند.اعمش به لطیفه گویی معروف است.داستانهایی از لطایف او نقل می‏شود. اعمش در حدود سال ۱۵۰ هجری درگذشته است.

فراء، یحیی بن زیاد اقطع از معاریف لغویین و نحویین است.نامش در كتب ادب عربی زیاد برده می‏شود.فراء شاگرد كسائی و مربی فرزندان مامون بوده است.صاحب ریاض العلماء و همچنین صاحب تاسیس الشیعهٔ به تشیع وی تصریح كرده‏اند.فراء ایرانی است.پدرش، زیاد اقطع در وقعه معروف فخ همراه شهید فخ، حسین بن علی بن حسن بود، دستش را به مجازات بریدند و از این رو به «اقطع‏» معروف شد.فراء در سال‏۲۰۷ یا ۲۰۸ هجری درگذشت.

از این طبقه كه بگذریم می‏رسیم به طبقه‏ای كه در تفسیر، كتاب تالیف كرده‏اند. همچنانكه قبلا اشاره شد، كتب تفسیری كه در شیعه و سنی نوشته شده است از حد احصاء خارج است.تنها به ذكر معروفترین تفاسیری كه هم اكنون در میان شیعه و سنی رایج است اكتفا می‏نماییم.بحث‏خود را از تفاسیر شیعه آغاز می‏كنیم.

مفسرین شیعه تقسیم می‏شوند به مفسرین عصر ائمه و مفسرین عصر غیبت.بسیاری از اصحاب ائمه كه بعضی از آنها ایرانی هستند تفسیر نوشته‏اند از قبیل ابو حمزه ثمالی، ابو بصیر اسدی، یونس بن عبد الرحمن، حسین بن سعید اهوازی، علی بن مهزیار اهوازی، محمد بن خالد برقی قمی، فضل بن شاذان نیشابوری.

مفسرین عصر غیبت فراوانند.ما در اینجا به عنوان نمونه تنها به ذكر نام كتب تفسیر معروف میان شیعه می‏پردازیم.از همین نمونه معلوم می‏شود بیشتر تفاسیر شیعی را شیعیان ایرانی تالیف كرده‏اند:

۱.تفسیر علی بن ابراهیم قمی.این تفسیر از معروفترین تفاسیر شیعه است، اكنون موجود است و چاپ شده است.پدر علی بن ابراهیم از كوفه به قم منتقل شد.بعید نیست كه علی بن ابراهیم یك ایرانی عرب‏نژاد باشد.وی از مشایخ شیخ كلینی است و تا سال سیصد و هفت در قید حیات بوده است.

۲.تفسیر عیاشی.مؤلف این تفسیر محمد بن مسعود سمرقندی است.اول مذهب اهل تسنن داشت و بعد به تشیع گرایید.معاصر شیخ كلینی است.از پدرش سیصد هزار دینار به او ارث رسید، همه را صرف نسخ و مقابله و استنساخ و جمع كتاب كرد.خانه‏اش به شكل یك مدرسه در آمده بود، هر كس به یك كار علمی گماشته شده بود و كار خود را انجام می‏داد و هزینه همه را عیاشی تامین می‏كرد.عیاشی علاوه بر تفسیر و حدیث و فقه، در طب و نجوم دستی داشته است.ابن الندیم در الفهرست از او یاد كرده و كتابهای فراوانی از او نام برده و مدعی شده كه كتب عیاشی در خراسان رواج زیادی دارد. عیاشی ایرانی است ولی ظاهرا عرب‏نژاد است.ابن الندیم می‏گوید:گفته شده كه تمیمی الاصل است.عیاشی از علمای قرن سوم هجری محسوب می‏شود.

۳.تفسیر نعمانی.مؤلف این تفسیر، ابو عبد الله محمد بن ابراهیم است.احیانا به نام ابن ابی زینب خوانده می‏شود.شاگرد شیخ كلینی است.صاحب تاسیس الشیعهٔ می‏گوید: نسخه‏ای از تفسیر نعمانی در كتابخانه ایشان هست.نعمانی معلوم نیست كه اهل عراق(حدود واسط)است‏یا اهل مصر.نعمانی از علمای قرن چهارم محسوب می‏شود.

نعمانی دخترزاده‏ای دارد به نام ابو القاسم حسین معروف به ابن المرزبان و وزیر مغربی .این مرد به یزدجرد ساسانی نسب می‏برد و نظر به اینكه چند نوبت‏به وزارت رسیده است‏به «وزیر مغربی‏» معروف است.ابن المرزبان در چهارده سالگی قرآن مجید را حفظ كرد، در نحو و لغت و حساب و جبر و هندسه و منطق و برخی فنون دیگر ماهر بود، ادیب و نویسنده‏ای توانا بود.

ابن المرزبان كتابی دارد به نام خصائص القرآن.در سال ۴۱۸ و یا ۴۲۸ درگذشته است و طبق وصیت‏خودش جنازه‏اش را از بغداد به نجف منتقل كردند و در جوار مرقد امیر المؤمنین علی علیه السلام دفن نمودند.

۴.تفسیر تبیان.مؤلف این تفسیر شیخ الطائفه ابو جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی است.در ادبیات، كلام، فقه، تفسیر، حدیث، امام و پیشوا بوده است.در سال ۳۸۵ تولد یافت و بنابر این اكنون در حدود هزار سال از تولد این ستاره درخشان اسلام می‏گذرد.سال گذشته به همین مناسبت كنگره هزاره وی در مشهد تاسیس شد و گروه زیادی از دانشمندان اعم از مسلمان و غیر مسلمان و اعم از شیعه و سنی در آن شركت داشتند.شیخ طوسی در سال ۴۶۰ هجری درگذشته است.این مرد بزرگ در۲۳ سالگی از خراسان به عراق آمد و از محضر شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی استفاده كرد و سپس خودش پیشوای تشیع در عصر خود گشت.در اعصار بعد نیز همواره در صف مقدم علمای شیعه قرار داشته است.دوازده سال آخر عمر خود را به واسطه حوادث ناگواری كه در بغداد رخ داد، از آنجا به نجف منتقل شد.حوزه علمیه نجف را این مرد بزرگوار تاسیس كرد كه هم اكنون پس از هزار سال به حیات علمی و دینی خود ادامه می‏دهد.

۵.مجمع البیان.مؤلف این تفسیر فضل بن حسن طبرسی است.اصلا اهل تفرش است.در ذی القعده‏۵۳۶ از تالیف این تفسیر فراغت‏یافته است.مجمع البیان از نظر ادبی و حسن تالیف بهترین تفسیر است.شیعه و سنی برای این تفسیر اهمیت فراوان قائلند. مكرر در ایران و مصر و بیروت چاپ شده است.طبرسی تفسیر مختصری دارد به نام جوامع الجامع.طبرسی پس از فراغ از مجمع البیان به تفسیر كشاف كه توسط معاصر نامدارش جار الله زمخشری تالیف یافته بود وقوف یافت و پسندید و در آن نكاتی از جنبه‏های ادبی یافت كه از خودش در مجمع البیان فوت شده بود.تفسیر جوامع الجامع را با توجه به لطایف كشاف نگاشت.

البته اهل فن تفسیر می‏دانند هر چند برخی نكات خصوصا از جنبه فن بلاغت در كشاف هست كه در مجمع البیان نیست، نكات زیاد ادبی و تفسیری در مجمع البیان یافت می‏شود كه در كشاف وجود ندارد.

۶.روض الجنان، معروف به تفسیر ابو الفتوح رازی.این تفسیر به زبان فارسی است و از معروفترین و غنی‏ترین تفاسیر شیعه است.فخرالدین رازی و-به ادعای بعضی-طبرسی نیز از این تفسیر زیاد استفاده كرده‏اند.این تفسیر در چهل سال اخیر مكرر در ایران چاپ شده است.ابو الفتوح نیشابوری الاصل است ولی در ری می‏زیسته است.ابو الفتوح از ایرانیان عرب‏نژاد است.نسبش به جناب عبد الله بن بدیل بن ورقاء می‏رسد كه از صحابه امیر المؤمنین علی علیه السلام بود و در صفین افتخار حضور ركاب آن حضرت را داشت.

استاد شهید مرتضی مطهری

استاد علامه طباطبایی (رض)

---