بایسته های تربیت اجتماعی از دیدگاه علی ع

از سیره و گفتار امیرمؤمنان علی ع به خوبی استنباط می شود که حضرت به معاشرت با جمع و جماعت معتقد بوده و گوشه گیری عزلت کلی از مردم را روا نمی دانستند ولی برای معاشرت و برخورد با مردم, توصیه ها و اصولی را گوشزد می نمودند

از سیره و گفتار امیرمؤمنان علی(ع) به خوبی استنباط می شود که حضرت به معاشرت با جمع و جماعت معتقد بوده و گوشه گیری عزلت کلی از مردم را روا نمی دانستند؛ ولی برای معاشرت و برخورد با مردم، توصیه ها و اصولی را گوشزد می نمودند. از مجموع سفارشهایی که آن حضرت به فرزندانشان داشته اند، سه محور کلی به دست می آید؛ کیفیت معاشرت شایسته با مردم، ارتباطات سازنده با برخی اقشار و بالاخره راه های کسب محبوبیت اجتماعی که در مقاله حاضر به آنها پرداخته شده است. گفتنی است این مطلب از فصلنامه فرهنگ کوثر شماره۶۱ انتخاب شده که با هم آن را از نظر می گذرانیم.

الف) کیفیت معاشرت شایسته با مردم

امیرمؤمنان علیه السلام به پیروی از دستور جامع قرآنی و بنا به آیه «محمد رسول الله والذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم»(۱) اصولی را در معاشرت و برخورد مناسب با مردم بیان نموده؛ از جمله:

۱) خوش اخلاقی با مردم

امام علی(ع) می فرماید:حسن الخلق خیر قرین(۲)؛ خوش خلقی بهترین همدم (برای انسان) است.

حضرت راه سلامت ماندن در میان مردم را، اخلاق نیکو برشمرده و می فرماید: تسلم من الناس بحسن الخلق(۳)؛ با خوش اخلاقی، خود را از شر مردم نگه دار!

۲) نیکو سخن گفتن با دیگران

حضرت به امام حسین(ع) می فرماید:اعلم ای بنی انه من لانت کلمته، وجبت محبته(۴)؛ ای فرزندم! بدان هر کس که سخنش نرم باشد، مهر و محبتش به دیگران ضرورت یابد.

حضرت در فراز دیگری در کیفیت سخن گفتن با مردم چنین آورده است:

و لا تقل ما لا تعلم بل لا تقل کلما تعلم و لاتقل ما لا تحب ان یقال لک(۵)؛ آنچه نمی دانی نگو! بلکه هر آنچه می دانی، اظهار مکن! نیز حرفی را که نمی خواهی به تو بگویند، مگو!

۳) خیرخواهی برای دیگران

حضرت علی(ع) به امام حسن می فرماید: وامحض اخاک النصیحه حسنه کانت او قبیحه و ساعده علی کل حال(۶)؛ خالصانه برای برادرت خیرخواهی کن، بپسندد یا نپسندد، و در هر حال با او مساعدت کن!

۴) رعایت ادب

امام علی(ع) به امام حسین(ع) می فرماید:الادب خیر میراث(۷)؛ ادب، بهترین ارث از گذشتگان است.

در جای دیگر می فرماید:دل و جان خود را با ادب، روشن و فروزان کن!(۸)

از اینجا معلوم می شود که رعایت «آداب اجتماعی» اثر زیادی بر روح و روان آدمی دارد.

۵) عزت نفس

خداوند، عزت را مخصوص خود، پیامبر و مؤمنان قرار داده است: «ولله العزه و لرسوله و للمؤمنین»(۹).

امیرمؤمنان(ع) راه رسیدن به عزت را، بی نیازی از مردم بیان کرده و به امام حسین می فرماید:ای بنی! عزالمؤمن غناه عن الناس؛(۰۱) فرزندم! عزت مؤمن به بی نیازی از مردم است.

۶) عفو و گذشت

یکی از اصول «تربیت اجتماعی»، گذشت از خطاهای دیگران است؛ زیرا هر انسانی (غیر از معصومان علیهم السلام) در زندگی مرتکب خطاهایی می شود و چه بسا پس از فهمیدن خطای خود، از آن پشیمان شده و قصد تکرار آن را نداشته باشد.

حضرت به امام حسن(ع) می فرماید: و اقبل عذر من اعتذر الیک و خذالعفو من الناس؛(۱۱) هرکس پوزش طلبد، عذرش را بپذیر و گذشت از مردم را، پیشه خود ساز.

و در جای دیگر می فرماید: «همانا عدالت همراه با عفو برای خردمند، از کتک زدن سخت تر است.»(۱۲)

۷) حفظ اسرار

در معاشرت با دیگران، گاهی متوجه برخی نکات می شویم که آنان دوست ندارند برای عموم افشا شود؛ اینجاست که «حفظ اسرار دیگران»، یک وظیفه اجتماعی خواهد شد.

امیرمؤمنان(ع) به امام حسین(ع) می فرماید: و من هتک حجاب غیره انکشف عورات بیته (۳۱)؛ هرکس پرده آبروی دیگران را پاره کند، عیب های خانواده اش (نیز) برملا و آشکار می گردد.

از این کلام استفاده می شود که افشای عیب های پنهانی دیگران، موجب آشکار شدن عیوب خانوادگی انسان نیز می گردد و بین این دو، نوعی رابطه علت و معلول برقرار است.

۸) امر به معروف و نهی از منکر

انسان مؤمن نباید تنها به سلامت خویش خرسند باشد، بلکه می بایست نسبت به محیط زندگی و جامعه خود احساس مسئولیت کند و با زشتی های آن مبارزه نماید و برای زندگی معنوی و اخلاقی جامعه در تلاش باشد.

حضرت به فرزندش امام حسن(ع) می فرماید:و امر بالمعروف تکن من اهله و انکر المنکر بلسانک و یدک (۴۱)؛ به نیکی امر کن تا از اهل آن باشی و ناپسند را با دست و زبان انکار (و جلوگیری) کن.

ب) ارتباطات سازنده

از دیدگاه حضرت امیر ارتباط و همنشینی با برخی از اقشار و اصناف، تأثیر شگرفی بر رشد و پیشرفت معنوی و فرهنگی انسان دارد. از این رو، ارتباط با آنان لازم است. آن افراد و اقشار عبارتند از:

۱) دانشمندان

حضرت به امام حسین(ع) فرمود:و من خالط العلماء وقر (۵۱)؛ هرکس با دانشمندان معاشرت داشته باشد، باوقار گشته و مورد تکریم قرار می گیرد.

و درجای دیگر، به فرزندش محمدبن حنفیه می فرماید:یا بنی اقبل من الحکماء مواعظهم و تدبر احکامهم (۶۱)؛ فرزندم! پندهای حکیمان را بپذیر و در اندیشه های آنان بیندیش.

۲) خویشاوندان

صله رحم و یا ارتباط عاطفی و صمیمی با بستگان، یکی دیگر از تاکیدات امام علی(ع) در «عرصه تربیت اجتماعی» است. با این دستور، همبستگی فامیلی استحکام یافته و اختلافات جزئی تبدیل به بحران و درگیری نخواهد شد.

حضرت به امام حسین(ع) می فرماید:«ارتباط با بستگان، نشان از بزرگی است. اگر از خویشانت بریدی، دیگر چه کسی می تواند به تو امیدوار و یا به پیوندت اطمینان داشته باشد؟ (۷۱)

حضرت گاهی سفارش فرموده است:در صورتی که آنها از تو بریده اند، تو ارتباطت را با آنان حفظ کن!

و نیز می فرماید:«خویشانت را عزیز شمار، آنان بال و پر تو اند که با آنها پرواز می کنی و ریشه تو اند که به آنها باز می گردی و به آنها بر دشمن چیره می شوی. خویشان، ذخیره روز مبادا هستند؛ کریمشان را گرامی شمار، بیمارشان را عیادت کن، در کارها شریکشان ساز و در مشکلات بر آنها آسان گیر. (۱۸)

۳) مؤمنان

ارتباط مؤمنان با یکدیگر، علاوه بر زمینه سازی حل مشکلات آنان، موجب تقویت دین و آیین می شود؛ چرا که در عمل، این مؤمنان هستند که بار حمایت از دین و حاکمیت آن را به دوش می کشند.

حضرت به امام حسن(ع) می فرماید:اطع اخاک و ان عصاک و صله و ان جفاک (۹۱)؛ از برادرت اطاعت کن، گرچه او از تو نافرمانی کند و با او ارتباط داشته باش، هرچند به تو جفا کند!

همچنین می فرماید:آنگاه که برادرت از تو برید، خود را به پیوند وادار و چون اعراض کرد، بر مهربانی و درخواست و چون دریغ کرد، بر بخشش و چون روی کرد، بر نزدیکی و چون درشتی کرد، بر نرمی و چون خطا کرد، بر پوزش کردن وادار کن ،چنان که گویی تو بنده ای و او ولی نعمت. (۲۰)

۴) همسایگان

همسایه، نعمت بسیار خوبی است در صورتی که انسان قدر و منزلت آن را بداند و به حقوق و وظایف نسبت به آنان پایبند باشد.

حضرت به امام حسن(ع) می فرماید:من حسن الجوار تفقد الجار۱۲)؛ از خوش همسایگی، احوال پرسی از همسایه است.

۵) اهل خیر

برخی از مؤمنان، پیوسته با امور خیر سر و کار دارند و مشکلات مردم را با سر پنجه همت خود رفع می کنند. آنان جسم خود را به سختی می اندازند تا مردم آسوده خاطر زندگی نمایند. امام علی(ع) به فرزندش امام حسن فرمود:و لقاء اهل الخیر عماره القلوب(۲۲)؛ دیدار با اهل خیر، موجب آبادی دل ها می شود.

ج) راه های کسب محبوبیت اجتماعی

هر انسانی که علاقه مند است که در جامعه محبوب دیگران باشد و مردم او را عزیز بشمارند؛ ولی مهم، پیدا کردن راه های مشروع و مفید برای این نیاز روحی است. از مجموع سفارشات امام علی(ع) به فرزندش امام حسین(ع) دو راه برای کسب «محبوبیت اجتماعی» به دست می آید:

اول: نرمی در گفتار؛ حضرت می فرماید:«و اعلم ای بنی انه من لانت کلمته وجبت محبته(۳۲)؛ پسرجان! بدان هر که نرم گفتار است، (مردم) دوستش دارند.

دوم: ترک حسادت، چنانکه می فرماید:و من ترک الحسد کانت له المحبه عندالناس(۴۲)؛ هرکس حسد را وانهد، محبت مردم را (به خود) جلب کند.

آسیب شناسی تربیت اجتماعی

تنها شناخت حقیقت صحیح، کافی نیست؛ بلکه شناسایی آفت ها و موانع راه، از اهمیت فراوانی برخوردار است. از این رو، در منشور جامع تربیتی امام علی(ع) موانع و آفت هایی برای تربیت اجتماعی بیان شده است.

در یک تقسیم کلی، می توان آن آسیب ها را به «آسیب های معرفتی»، «آسیب های رفتاری» و «آسیب های گفتاری» دسته بندی کرد که تفصیل آنها به شرح ذیل است:

الف) آسیب های معرفتی

بازگشت برخی آسیب ها و موانع به بعد معرفتی و شناختی انسان است؛ اگرچه این آسیب ها اثرات عملی فراوانی نیز بر جای می گذارند که به اختصار عبارتند از:

۱) خود بزرگ بینی

از آنجا که انسان مؤمن همیشه عظمت و کبریایی خالق خود را در ذهن و خاطره دارد، هیچ گاه به خود اجازه گردن فرازی در مقابل دیگران را نمی دهد. امام علی(ع) به فرزندش امام حسین می فرماید:من تکبر عن الناس ذل(۵۲)؛ هر کس در مقابل مردم گردن فرازی کند، خوار و زبون گردد.

۲) تحقیر و کوچک شمردن دیگران

حضرت به امام حسن(ع) چنین سفارش فرمود:«مبادا کسی را کوچک شماری؛ زیرا یا او بزرگتر از توست، که باید او را به جای پدر خود به حساب آوری و یا همانند توست، که برادر تو است و یا کوچکتر از توست که باید او را فرزند خود محسوب کنی!»(۶۲)

۳) بدگمانی

مؤمن می بایست نسبت به مؤمن دیگر گمان نیکو داشته باشد و در صورتی که اموری را مشاهده کند که احتمال گناه و پلیدی در آن وجود دارد، باید آن را توجیه نماید؛ مگر در صورتی که گناه بودن آن قطعی و مسلم گردد.

امام علی(ع) در این باره می فرماید:«مبادا بدگمانی بر تو چیره شود، که میان تو و هیچ رفیقی جای صلح و صفا نمی گذارد و گاهی (برای توجیه کار زشت خود) گفته می شود: بدگمانی، مقتضای دوراندیشی است!»(۷۲)

ب) آسیب های رفتاری

در تربیت اجتماعی، برخی رفتارها برخلاف رشد و تکامل جمعی است؛ از این رو، اجتناب و ترک آنها باعث تقویت روحیه جمعی خواهد شد. برخی از این آسیب ها عبارتند از:

۱) دشمنی با مردم

دشمنی و کینه توزی با مردم، از امور ناپسندی است که حضرت نسبت به آن هشدار داده است. ایشان به فرزندش می فرماید:ای بنیّ بئس الزّاد الی المعاد العدوان علی العباد(۸۲)؛ پسرجان! چه بد توشه ای است برای روز قیامت دشمنی با مردم!

۲) ظلم و تعدی

ظلم، نقطه مقابل عدل است و عدل، معانی متعددی دارد. گاهی عدل به معنای «قرار دادن شیئ در جایگاه مناسب خود» است و ظلم به معنای مقابل آن.

در برخی استعمال ها، عدل به معنای «رعایت حقوق دیگران» آمده است که در این صورت، ظلم به معنای تضییع حقوق آنان به کار می رود.

حضرت درمورد ضایع کردن حقوق دیگران می فرماید:«به اتکای روابط دوستانه، حق برادرت را ضایع نکن، چه آنکس که حقش را پایمال کنی، برادر نتوان گفت.»(۹۲)

امام بدترین نوع ظلم را، ظلم به افراد ضعیف عنوان کرده و می فرماید: و ظلم الضعیف افحش الظلم(۰۳)؛ ستم کردن بر ناتوان، زشت ترین ستم هاست.

۳) همنشینی با نااهلان

اثر همنشینی در اخلاق و رفتار به سرعت آشکار می گردد؛ از این رو، سفارش شده که انسان تا می تواند با افراد ناآگاه و بی دین همنشینی نداشته باشد.

حضرت علی(ع) می فرماید:و ایاک و مقاربه من رهبته علی دینک(۱۳)؛ با کسی که دینت را به مخاطره می افکند، همنشین مشو!

حضرت در فراز دیگری می فرماید:سرانجام دروغ، مذمت و سرزنش مردم است و سلامت، در راستگویی است و عاقبت دروغ، بدترین عواقب است. و نیز می فرماید : ای بنی! العافیه عشره اجزاء تسعه منها فی الصمت الا بذکر الله و واحد فی ترک مجالسه السفهاء(۲۳)؛ فرزندم! سلامت ده جزء دارد، نه جزء آن در سکوت از غیر ذکر خداست و یک جزئش در همنشینی نکردن با ابلهان.

حضرت، فرزندش را از ارتباط با اراذل بر حذر داشته و می فرماید:و من خالط الانذال حقر(۳۳)؛ هرکس با اوباش ارتباط داشته باشد، خوار و زبون می گردد.

ج) آسیب های گفتاری

برخی آفت های روابط اجتماعی در نوع و شیوه گفتن نهفته است که انسان مؤمن با حفظ زبان خویش می تواند از آنها در امان باشد. بعضی از این آسیب ها عبارتند از:

۱) دروغ

حضرت علی(ع) در این خصوص می فرماید:«سرانجام دروغ، مذمت و سرزنش مردم است و سلامت، در راستگویی است و عاقبت دروغ، بدترین عواقب است.» (۴۳)

حضرت به فرزندش توصیه می کند که مستند سخنان تو می بایست فرد مورد اعتماد باشد وگرنه ممکن است زبان به دروغ باز شود:ولا تحدّث الا عن ثقه فتکون کاذباً و الکذب ذل(۵۳)؛ از مردم نامطمئن خبری نقل نکن که دروغگو درمی آیی و دروغگویی، مایه ذلت است.

۲) سرزنش

ازنظر حضرت، هرگاه انسان خطایی مرتکب شود، نباید او را زیاد سرزنش کرد؛ زیرا این رفتار باعث کینه توزی شده و اعتماد به نفس او را از بین می برد. امام به فرزندش می فرماید:ولاتکثر العتاب فانه یورث الضغینه و یجر الی البغضه (۶۳)؛ زیاد سرزنش مکن؛ زیرا نتیجه اش به وجود آمدن کینه است و منجر به دشمنی می شود.

۳) سخن زشت و خنده آور

شایسته است که انسان در سخن گفتن به گونه ای رفتار کند که مورد خنده و تمسخر دیگران قرار نگیرد؛ زیرا این عمل موجب بی شخصیتی در اجتماع گشته و از احترام و عزت انسان می کاهد.

حضرت می فرماید:«مبادا سخنی پلید و یا مضحک بگویی، گرچه آن را از دیگران حکایت کنی!»(۷۳)

۴) زیاد سخن گفتن

حضرت از زیاد سخن گفتن در مواردی که ضروری نیست، مذمت نموده و می فرماید:و من کثر کلامه کثر خطاؤه و من کثر خطاؤه قل حیاؤه و من قل حیاؤه قل ورعه و من قل ورعه مات قلبه و من مات قلبه دخل النار(۸۳)؛ هرکه حرفش زیاد است، اشتباهش بسیار و هرکه اشتباهش زیاد است، حیا و شرمش کم و هرکه شرمش اندک است، پرهیزکاری اش اندک و هرکه پرهیزکاری اش کم باشد، دلش می میرد و هرکه دلش بمیرد، وارد دوزخ می شود.

● نتیجه گیری

«تربیت» در معنای وسیع، شامل پرورش روح و جسم، فرد و جامعه درعرصه های گوناگون است. یکی از ابعاد مهم تربیت، که تأثیر شگرفی بر سایر ابعاد دارد، حیطه اجتماعی آن است. از منظر امام علی(ع) «زندگی جمعی» ضروری است و منشأ پیدایش آن، ترکیبی از امور درونی و بیرونی است.

نظام تربیت اجتماعی، دارای مبانی و زیرساخت هایی است که از دیدگاه امام علی(ع) اختیار انسان، جمع گرایی و پذیرش حقوق اجتماعی، از جمله آن مبانی است.

هدف از تربیت اجتماعی از دیدگاه امام علی، تعاون و همکاری برای انجام فرامین الهی است که این امر، خود به قرب الهی و غایت خلقت انسان و جهان برمی گردد.

تربیت اجتماعی از دیدگاه حضرت علی(ع) دارای سه حوزه روش ها، بایسته ها و آسیب شناسی است.

حضرت در بعد «روش های تربیت اجتماعی» استدلال، موعظه، الگوپذیری، اعتدال، مشورت، تجربه تاریخی و زمان شناسی را بیان کرده است.

امام علی(ع) در بعد «تربیت اجتماعی» موضوعاتی از قبیل: خوش اخلاقی، نیکوسخن گفتن با مردم، خیرخواهی، رعایت ادب، عزت نفس، عفو، حفظ اسرار و امر به معروف و نهی از منکر را طرح کرده است.

حضرت معتقد است که ارتباط با برخی افراد و اقشار، بسیار سازنده است که ارتباط با دانشمندان، خویشاوندان، مؤمنان و همسایگان از آن جمله اند.

درنهایت، حضرت راههای کسب «محبوبیت اجتماعی» را در دو ویژگی «نرمی درگفتار» و «ترک حسادت» دانسته است. و بالاخره از نظر امام علی(ع)، تربیت اجتماعی با آسیب هایی مواجه است که می توان آنها را در سه بعد معرفتی، رفتاری و گفتاری خلاصه کرد.

محمدرضا ضمیری

پی نوشت ها:

۱. فتح، ۹۲.

۲. تحف العقول ص۱.۹

۳. همان، ص۴.۸

۴. همان، ص۸۷.

۵. نهج البلاغه، صبحی صالح، ص۷۹۳.

۶.ر.ک. تحف العقول، ص۰۸ و .۸۱

.۷ همان،ص۸۸ و ۹.۸

۸.همان، ص ۳.۸

.۹منافقون/۸.

۰۱- تحف العقول، ص۷۹.

۱۱.همان، ص ۸۸.

۲۱.همان، ص ۹۸.

۳۱.همان، ص ۴۸.

۴۱.همان، ص ۲۷.

۵۱.همان، ص ۶۸.

۶۱.نورالثقلین، ج۴، ص۰۲.

۷۱.تحف العقول، ص۴.۸

۸.۱همان، ص۹.۸

۹.۱همان، ص۸۸.

۰۲.نهج البلاغه، ص۳۰۴.

۱۲. تحف العقول، ص۷.۸

۲.۲همان، ص۳.۸

۳.۲همان، ص۳.۹

۴.۲همان، ص۰۹.

۵۲.همان، ص ۴۸.

۶.۲کنزالعمال، ج۶۱، ص۷۱۲.

۷۲. تحف العقول، ص۲.۸

۸۲.همان، ص۳۹.

۹۲.نهج البلاغه، ص۳۰۴.

۰۳.همان، ص ۲۰۴.

۱۳. تحف العقول، ص۱۸.

۲۳.همان، ص ۱.۹

۳.۳همان، ص۰۹.

۴۳.همان، ص .۸۲

۵۳.همان

۶۳.همان، ص ۷.۸

۷.۳همان، ص۸۸.

۸۳.همان، ص ۰۹.