مبانی كلامی اندیشه سیاسی شیعه از منظر میرداماد

میرداماد از فیلسوفان و متكلمان بنام شیعه در عصر صفوی است آثار او را می توان تبیین گر بسیاری از مقوله های بنیادین كلام شیعی تلقی كرد در مقاله حاضر برای تبیین اندیشه های كلامی شیعه از دریچه آثار میرداماد, به بررسی موضوعاتی چون توحید, جبر و اختیار, نبوت و می پردازیم

میرداماد دانشمند معروف و مشهور عصر صفوی (۹۶۹ - ۱۰۴۰ .ق)۲ است. وی در رأس یكی از مهم‏ترین جریان‏های علمی شیعی قرار دارد و شاید بتوان گفت مهم‏ترین جریان علمی شیعه در طول تاریخ؛ چون به نظر می‏رسد درخشان‏ترین دوره‏ای كه اندیشه شیعی در آن رشد چشمگیری در خیلی از زمینه‏ها داشته است عصر صفویه است. اگر در رأس جریان فقهی آن محقق كركی قرار گرفته است جریان عقلی آن به اسم میرداماد رقم خورده است. برای شناخت اندیشه میرداماد شناخت و معرفی آثار علمی او الزامی است:

۱) اعضالات:

میرداماد در این كتاب بیست مشكل را نام می‏برد و ادعا می‏كند كه در طول تاریخ تنها اوست كه توانسته به حل آنها بپردازد. در ضمن مشخص می‏شود این از دیدگاه‏های انحصاری اوست و قبلی‏ها هیچ نقشی در آن‏ها نداشته‏اند. مشكلات اوّل تا پنجم در مسائل ریاضی، مشكل ششم درباره علم هیئت، مشكلات هشتم تا دهم و دوازدهم درباره بحث های فلسفی و اعضالات یازدهم تا چهاردهم در مسائل كلامی، مشكل پانزدهم یك مسأله منطقی است درباره حمل جزئی بر جزئی و حمل جزئی بر كلّی، مشكل شانزدهم بحث اصولی درباره احكام خمسه و مشكلات هفده تا بیست در مباحث فقهی است؛

۲) رساله السبع الشداد:

میرداماد در آن به مسائل گوناگون اصولی پرداخته از جمله مباحث آن، بحث تصویب در اجتهاد، احكام خمسه، حسن و قبح عقلی، فرق بین ایجاب و وجوب و كراهت در عبادت است؛

۳) كتاب نبراس الضیاء و تسواء السواء: این كتاب از رساله‏های كلامی میرداماد است كه درباره مسأله بداء و به مناسبت نقد فخر رازی به شیعه در باب بداء و پاسخ خواجه نصیر طوسی پرداخته و نظر خود را در تبیین این مسأله آورده است؛

۴. رساله خلق الاعمال یا ایقاظات:

این كتاب در یك مقدمه و شش ایقاظ سامان یافته است. ایقاظ اوّل درباره عدم جعل لوازم ماهیات و بحث از خیرات و شرور، ایقاظ دوم بحث از تسلسل در زمانیات، ایقاظ سوم بحث از حدیث «القدریه مجوس هذه الامهٔ»، ایقاظ چهارم درباره حدیث معروف «لا جبر و لا تفویض بل امر بین امرین»، ایقاظ پنجم، درباره قدریه؛ ایقاظ ششم، در سه محور افعال ارادی و علل استنادی آنها و چگونگی صدور شقاوت است؛

۵) تعلیقه بر كتاب كافی:

این كتاب تعلیقه بر مباحث علم و جهل و كتاب توحید و مقدار كمی از كتاب الحجهٔ است؛

۶) اثنی عشر رسالهٔ:

این كتاب دوازده رساله در موضوعات مختلف فقهی، اصولی و ریاضی است. اجتهاد و تقلید، نماز و طهارت (وضو، تیمم و غسل) از جمله مسائل مطرح شده در این كتاب است؛

۷) رساله های منطقی:

هفت رساله منطقی از میرداماد در كتاب منطق و مباحث الفاظ است؛

۸) رساله امانت الهیه:

این رساله تفسیری است از آیه «إنّا عرضنا الأمانهٔ علی السموات و الارض»؛

۹) كتاب جذوات:

این كتاب از جمله آثار فلسفی میرداماد است كه جنبه عرفانی آن بیش از سایر كتاب‏های میرداماد است و مشتمل بر یك مقدمه، دوازده جذوه و ۲۸ میقات است؛

۱۰) خلسهٔ الملكوت:

كتاب در رشح‏هایی تنظیم شده كه فقط دوتای آن به دست ما رسیده است. رشح اول بحث از این كه وصف قدیم و ازلیت سرمدی مخصوص خداوند متعال است و رشح دوم هم تكمیل مباحث قبلی است.

۱۱) قبسات:

معروف‏ترین كتاب میرداماد است و جزو معدود كتاب‏های است كه بحث‏هایش به صورت كامل به دست ما رسیده یا مؤلف موفق به اتمام آن شده است. كتاب از ده قبس تشكیل شده و به مباحث اقسام حدوث و برخی از صفات خداوند مثل اراده و قدرت و قضا و قدر و چگونگی دخول شرّ در قضای الهی پرداخته است؛

۱۲) افق مبین:

۳ كتاب از دو صرحه و در هر صرحه مسافت‏ها و در هر مسافت فصولی و در هر فصلی عناوینی بحث شده است. البته فقط یك صرحه در اختیار ماست. در صرحه اول هم فقط مسافت اوّل و پنجم و ششم موجود است. در مسافت اوّل بحث از تعریف حكمت و موضوع حكمت است، در مسافت پنجم از احكام و خواص واجب و ممكن و ممتنع بحث شده است و در مسافت ششم به بحث از زمان و دیدگاه‏های مختلفی كه در آن هست پرداخته است.

۱۳) صراط مستقیم:

كتاب در میثاق‏هایی تنظیم شده و در هر میثاقی نزعه‏هایی هست منتها فقط میثاق اوّل موجود است و در این میثاق هم دو نزعه است. بحث از اقسام زمانیّات است كه یا دفعی هستند و یا تدریجی و مباحثی اطراف این دو بحث و بعد مطلب قطع می‏شود؛

۱۴) تقدیسات:

میرداماد در این كتاب درصدد است مشكلاتی را كه دیگران از حل آن عاجز بوده‏اند حلّ كند و می‏گوید یكی از این مشكلات مسأله توحید است و به اثبات توحید و نقد اشكال‏هایی مانند اشكال ابن كمونه می‏پردازد و می‏نویسد: ابن كمونه اولین كسی نیست كه این اشكال را بیان كرده است.

در یكی از تقدیس‏ها به نفی صفات سلبیه از خداوند مانند زمان و مكان و شوائب مادّه می‏پردازد. سپس تحت عنوان حكمهٔ به تفسیر قول خداوند متعال «یعلم ما بین ایدیهم و ما خلفهم و لا یحیطون بشی‏ء من علمه الا بما شاء» و به مباحث علم خداوند می‏پردازد.

۱۵) تقویم الایمان:

میرداماد در این كتاب در ضمن، بحث را به امامت امام علی علیه السلام می‏كشاند و در عباراتی موجز نوع دلیل‏های روایی را كه در كتاب‏های مسلمانان آمده را ذكر می‏كند كه بعد كتاب مستقلی در شرح همین مقدمه نوشته است. بعد می‏فرماید: دو دسته بحث در باب هستی قابل طرح است یك بخش درباره مسائلی كلّی و یك بخش در باب ربوبیات. بعد به مسایلی می‏پردازد كه در ربوبیات قابل طرح است.۴

۱۶) شرح مقدمه تقویم الایمان:

این كتاب درباره امام علی علیه السلام و مسائلی كه به نحوی به آن حضرت مربوط است می‏باشد، نظیر بحث از حدیث افتراق امّت، حدیث ثقلین، سفینه، صحابه و ارتداد آنها، حدیث باب حطّه و شجره، وجوب ظهور اوصیای پیامبر قبل از انقراض جهان، فضایل شیعه، حبّ و بغض علی‏علیه السلام، حدیث یوم الدار، استخلاف، منزلت، حضرت علی نفس پیامبر است، حدیث سدّ الابواب، حدیث انا مدینهٔ العلم و علی بابها، كلام مخالفین درباره دانش امام علی، عدم علم خلفا به احكام و قرآن، علم امام علی به غیب، كلام عمر در منقبت امام علی، بیانات امام علی در شناخت خداوند، قضا و قدر، جبر و اختیار، مشیّت و اراده، حدیث پیامبر «اقضاكم علی» و ... .

وی آثار دیگری نیز دارد كه نیازی به ذكر آنها نیست.

● توحید

در مقدّمه شارع النّجاهٔ در ضرورت كسب یقین در اصول دین آورده است:

بر هر مكلّف واجب عینی است قبل از نماز و قبل از وضو و غسل و تیمّم و بالجمله قبل از هر عبادتی از عبادات شرعیّه علم یقینی به معارف مبدأ ومعاد كه اصول دین است به دلیل و برهان مفید یقین تحصیل نماید و حصول این علم یقینی شرط صحّت جمیع عبادات است و هیچ عبادتی بی آن صحیح نیست و اسقاط تكلیف نمی‏كند و تقلید قول غیر در آن كافی نیست و امّا قدرت بر حل شكوك و شبهات و تحقیق اسرار و مشكلات واجب عینی نیست بلكه واجب كفایی است

میرداماد در كتاب‏های متعدّدش به این بحث‏ها پرداخته است كه در این بیان، بحث توحید و امامت امام علی بیش از همه مورد توجه میرداماد بوده است.

میرداماد در مورد راه‏هایی كه در باب اثبات وجود خداوند موجود است می‏فرماید:

مسالك و مشارب در اثبات ذات حق و رجوع به جناب مقدّس او - جلّ كبریائه - مختلف است. عوام اهل نظر در آفاق و انفس تدبّر كرده به طریقه دلیل إنّی استدلال از معلول بر علّت و انتقال از مخلوق به خالق را سبیل عقل می‏دانند و خواص اصحاب بصیرت و غور به نظر دقیق و به دقیق تأمّل از بطلان جوهری و لیسیّت ذاتی هر ذرّه از ذرّات عالم به مسلك لمّی بر استناد به مبدع حقایق و جاعل ماهیّات تركیب برهان كرده و از هویّات باطل الذوات به موجود حق و حق مطلق رجوع می‏نمایند و هر ذرّه را در افاده این دقیقه بر سر خود عالمی می‏دانند و قرآن كریم در حق این دو طایفه می‏گوید «سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتعیّن لهم انه الحق» و خواص الخواص صدیقین ارباب تحقیق كه بالغ نظران وادی عرفان و ثابت قدمان كوی یقین ایشانند رأساً از ذوات مجعوله وهویّات مصنوعه عزل نظر كرده به دقت نظر در طبیعت مطلق تقرّر و وجود مطلق من بدو الامر از طریق اوثق البراهین اثبات موجود واجب الذات می‏كنند.۵

میرداماد برای اثبات وجود خداوند متعال، برهان صدّیقین، برهان امكان و وجوب و امكان فقری و نه امكان ماهوی را ذكر كرده است.

یكی از مباحث دیگر كه با بحث خالقیّت هم مرتبط است بحث جبر و اختیار است.

از كلمات میرداماد استفاده می‏شود كه او در جبر و اختیار اعتقاد به «امر بین امرین» دارد كه به عنوان اندیشه‏ای كه امامان شیعه مطرح كرده‏اند مشهور است. میرداماد علی رغم دفاعی كه از امر بین امرین دارد و دیدگاه خود را در نوشته‏های متعدّد مطابق روایت نشان می‏دهد و علی رغم نقد شدیدی كه نسبت به اشاعره دارد، در بحث جبر و اختیار بیانی كه در جواب از اشكال ثواب و عقاب دارد به ویژه آنچه كه در پایان تنظیر می‏كند طبّ روحانی را با طبّ جسمانی با مسأله جبر سازگارتر است تا مسأله امر بین امرین. همچنین درباره عبارت «یرجع الی الفاعل المباشر لانّه المحل القابل دون المفیض الموجد» به نظر می‏رسد هر كس بتواند هم عبارات میرداماد را به نفع دیدگاه جبر و هم به نفع دیدگاه امر بین امرین توجیه كند در نهایت شاید آنچه كفّه امر بین امرین را متقدّم كند نفی آشكار جبر از سوی میرداماد و دفاع از امر بین امرین در عبارات ایشان باشد.

پی‏نوشت‏ها

۱. دانش آموخته حوزه علمیه قم و عضو هیأت علمی مركز مطالعات ادیان و مذاهب.

۲. مصحّح نخبهٔ المقال فی اسماء الرجال می‏نویسد: ظفرت بتاریخ میلاده فی سنهٔ ۹۶۹، وفات او را هم معمولاً سال ۱۰۴۰ یا ۴۱ ذكر كرده‏اند: مدرّس تبریزی خیابانی، ریحانهٔ الادب (انتشارات خیام، چاپ چهارم، ۱۳۷۴) ج ۶، ص ۵۶.

۳. آثار ۱۲ تا ۱۶ نسخه‏های خطی‏اند.

۴. میرداماد در تقویم الایمان (ص‏۳) اشاره می‏كند كه قضایای فلسفی كه هستی محمول آنها واقع می‏شود در واقع عكس الحمل است. لذا می‏نویسد: «فقولنا العقل موجود فی قوّهٔ قولنا بعض الموجود عقل.»

۵. جذوات (تهران: انتشارات بهنام) ص ۳۲ - ۳۳. همین بحث را با مقداری تفاوت در كتاب تقویم الایمان، ص ۱۳ آورده و می‏فرماید: «ان اقواماً تأمّلون المصنوعات فیؤمنون بالصانع الحق تعالی ... ثم الصدیقون منهم و اولئك الحكماء و حق لاینظرون الاّ فی طبیعهٔ الموجود».

۶. میرداماد، ایقاظات، چاپ شده در حاشیه قبسات، چاپ سنگی، ص ۹۳.

۷. همان.

۸. همان، ص ۹۱ - ۹۲.

۹. عیون المسائل، ص ۴۲.

۱۰. تعلیقه رجال كشی، ج ۱، ص ۱۰۹ - ۱۱۲.

۱۱. همان، ص ۴۱۹.

۱۲. همان، ص ۵.

۱۳. نبراس الضیأ و تسواء السواء، تصحیح و تحقیق حامد ناجی اصفهانی (میراث مكتوب، ۱۳۷۴) ص ۵۵ - ۵۶.

۱۴. همان، ص ۵۷.

۱۵. ایقاظات، ص ۶۸؛ قبسات (مونترال: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مك گیل كانادا با همكاری دانشگاه تهران، ۲۵۳۶ ش) ص ۴۴۹ - ۴۵۲.

۱۶. قبسات، ص ۴۵۶.

۱۷. همان.

۱۸. همان، ص ۴۶۹.

۱۹. افق مبین، (نسخه خطی كتابخانه مؤسسه امام خمینی كه فتوكپی از نسخه آستان قدس رضوی است) ص ۵۰.

۲۰. همان، ص ۴۶؛ قبسات، ص ۴۳۲.

۲۱. قبسات، ص ۴۳۴.

۲۲. ایقاظات، ص ۷۵ - ۷۶؛ قبسات، ص‏۴۳۱.

۲۳. همان، ص ۴۳۰ - ۴۳۴.

۲۴. تعلیقه كافی، تحقیق سید مهدی رجایی (قم: مطبعهٔ الخیام، ۱۴۰۳ ق) ص ۲۵۶.

۲۵. همان، ص ۲۰۳.

۲۶. الرواشح السماویه فی شرح الاحادیث، ص ۳۲ - ۳۳. همین بحث را با تفاوت مختصری در كتاب تعلیقه بر رجال كشی (ج‏۱، ص‏۶۴ - ۶۶) نیز بیان كرده است.

۲۷. قبسات، ص ۳۹۸.

۲۸. الرواشح، ص ۳۴.

۲۹. قبسات، ص ۳۹۸.

۳۰. تعلیقه كافی، ص ۳۰۶ - ۳۰۷.

۳۱. شرح صحیفه سجادیه، تحقیق سیدمهدی رجایی، به اهتمام سیدمحمود میردامادی (قم: مطبعهٔ الخیام، ۱۴۰۶ق) ص ۳۳۶.

۳۲. همان، ص ۲۱۶.

۳۳. شرعهٔ التسمیهٔ، ص ۱۰۶.

۳۴. تعلیقه كافی، ص ۲۰۳.

۳۵. شارع النجاهٔ، ص ۷۳ - ۷۴.

۳۶. البته در كتاب ریاض العلماء، كتابی را به میرداماد نسبت داده به نام مجههٔالاستقامه فی الامامهٔ مشتمل علی اخبار العامه و الخاصه و الادلهٔ العقلیهٔ و النقلیه كه فعلاً كتاب در دسترس نیست ولی بالاخره در آن كتاب چنان كه از گزارش ریاض استفاده می‏شود علاوه بر ادله نقلیه به ادله عقلیه پرداخته است. عبدالله افندی اصفهانی، ریاض العلماء (قم: مطبعهٔ الخیام، ۱۴۰۱ ق) ج‏۵، ص ۴۲.

۳۷. تعلیقه رجال كشی، ص ۲۳۲.

۳۸. تعلیقه كافی، ص‏۲۰۳.

۳۹. نبراس الضیاء، ص‏۱۰.

۴۰. همان، ص ۶.

۴۱. همان، ص ۹ - ۱۰.

۴۲. تعلیقه كافی، ص ۱۰۸ - ۱۰۹.

۴۳. جذوات، ص ۱۷.

۴۴. شرح الصحیفهٔ السجادیه، ص ۳۲۸.

۴۵. شرعهٔ التسمیه، ص‏۳۵.

۴۶. شرح الصحیفه السجادیه، ص ۳۲۵ - ۳۲۶.

۴۷. همان، ص ۸۴.

۴۸. منطق و مباحث الفاظ، ص ۲۸۹ - ۲۹۰.

۴۹. افق مبین، ص ۷۶.

۵۰. سبع شداد، (چاپ سنگی همراه با رساله اعضلات) ص ۸۹.

۵۱. قبسات، ص ۴۶۰.

منبع:فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۲۲

نویسنده:قاسم جوادی

---