شبستری به مثابه هرمنوتسین

محمدمجتهد شبستری که بنابه تعبیر صریح خود یک متکلم دینی است و دیگران او را به‌عنوان یک نوگرا یا نواندیش دینی قلمداد می‌کنند، در تمامی آثار خود به دنبال آشتی عقل و وحی یا در پی …

محمدمجتهد شبستری که بنابه تعبیر صریح خود یک متکلم دینی است و دیگران او را به‌عنوان یک نوگرا یا نواندیش دینی قلمداد می‌کنند، در تمامی آثار خود به دنبال آشتی عقل و وحی یا در پی سازگاری و ایجاد تعادل میان معرفت دینی و سایر معارف بشری است. روش شبستری در انجام این مهم، روش هرمنوتیک و بهره‌گیری از علوم و نظریه‌های تفسیری نوین است که آن را همراه با نقد بنیادین فقه سنتی و اجتهاد در اصول به کار می‌گیرد و بدین ترتیب در تلاش برای تغییر پارادایم حاکم بر محافل علمی دینی ایران است؛ اصولا نقادی یکی از مهم‌ترین مضامین آثار شبستری است که در جاهای مختلف از آن به‌عنوان یک ضرورت حیاتی و دائمی برای احیا و اصلاح اندیشه دینی و سیاسی در جوامع مسلمان، خصوصا در جامعه ایرانی یاد شده است. محمد مجتهدشبستری در پروژه خود و در مسیری که طی می‌کند از مبانی فکری نیز برخوردار است که مهم‌ترین مبنای فکری او را می‌توان «علم هرمنوتیک» دانست.

وی تا آنجا به هرمنوتیک معتقد است که آن را اجتهاد زمانه حاضر می‌داند! اما هرمنوتیک چیست؟ هرمنوتیک همچون زبان‌شناسی و پدیدارشناسی از جمله روش‌های غیرتجربی محسوب می‌شود.

محتوای اصلی روش هرمنوتیک توجه به «معنا»، «فهم» و «تفسیر» به جای «علت» و «تبیین» است.

به بیان دیگر، در روش هرمنوتیک به جای «تبیین» و «علت‌یابی» که در علوم تجربی کاربرد دارد، «فهم» و معناکاوی تاکید می‌شود و به جای بیان رابطه ملی بین متغیر‌ها به «فهمیدن» معنای آنها توجه می‌شود. با نگاهی اجمالی به آثار شبستری، به ویژه کتاب «هرمنوتیک، کتاب و سنت» به وضوح می‌توان برداشت او از روش هرمنوتیک را دریافت! بر مبنای روش هرمنوتیک مورد پذیرش شبستری، فهم و تفسیر متون اعم از دینی و غیردینی، هر عصر بر پایه سوالات، انتظارات، پیش‌فهم‌ها و تجربه‌های دینداران و مفسران آن عصر و نیز تغییر مداوم سوالات، انتظارات، پیش‌فهم‌ها و تجربه‌های دینداران و برخوردکنندگان با وحی و متون دینی در طی زمان از یکسو و نیز متفاوت بودن سطح و نوع دانش دینداران و مفسران از سوی دیگر، نمی‌توان چنان تنوع و تکثری را امری طبیعی و حتی بدیهی ندانست. شبستری بر همین مبنا معتقد است که «آن تصور که عارفان از خدا داشته‌اند غیر از آن بود که فیلسوفان از خدا داشته‌اند و آن تصور که فیلسوفان از خدا داشته‌اند غیر ازتصور متکلمان بوده است و بقیه هم همینطور. اینها تفاوت‌هایی محتوایی و اساسی با هم دارد. بنابراین محتوای معرفتی ایمان ثابت نیست. محتوای ایمان همیشه انتخاب می‌شود.»(۱)

منظور این است که محتوای معرفتی ایمان آنها متاثر از معلومات، پیش‌فهم‌ها و پیش‌دانسته‌هایشان است و این محتوا یک امر ثابت و دائمی نیست، بلکه یک امر متغیر و دائما تجدیدشونده است. ارتباط وثیق روش هرمنوتیک، با نگاه دینی و دین‌پژوهی محمد مجتهد شبستری، در همه گفته‌ها و نوشته‌هایش منعکس شده است.

شبستری در هر سه کتاب خویش، به‌ویژه در «هرمنوتیک، کتاب و سنت» به تبیین نقش علم هرمنوتیک در تفسیر متون دینی پرداخته است و علت نامگذاری این کتاب را نیز همین عامل قلمداد کرده است. او در این کتاب ضمن رد نگرش پوزیتیویستی حاکم بر محافل علمی دینی ایران، که براساس آن می‌توان یا حتی باید با ذهن خالی از هرگونه پیش‌فهم و علاقه و انتظار به تفسیر کتاب و سنت پرداخت تاکید می‌کند که «تفسیر و اجتهاد عالمان دین اسلام، مشمول یک اصل کلی ازدانش هرمنوتیک یعنی «ابتنا تفسیر و فهم متون بر پیش فهم‌ها، علایق و انتظارات مفسر» بوده است و استثنایی در کار نیست.»

پی‌نوشت‌ها:

۱-‌محمدمجتهد شبستری، ایمان و آزادی، تهران، طرح نو، صفحه ۸۳-۸۲

۲-‌محمدمجتهد شبستری، هرمنوتیک، کتاب و سنت، تهران، طرح نو، صفحه ۹-۷