نمودار پژوهش

تحقیق یا پژوهش به مفهوم عام یعنی جست جو یا تجسس برای یافتن یا به حقیقت امری رسیدن یا كشف حقایق امور و پرده برداری از راز های طبیعت است

▪ پژوهش:

تحقیق یا پژوهش به مفهوم عام یعنی جست جو یا تجسس برای یافتن یا به حقیقت امری رسیدن یا كشف حقایق امور و پرده برداری از راز های طبیعت است. از این رو گستردگی آن به وسعت جهان آفرینش و پیچیدگی آن به دقت و ظرافت یك سلول زنده و ساختمان كوچك ترین جزء ماده یعنی اتم است، همه چیز و همه جا را در بر می گیرد. برای انجام این كار، اركان اصلی پژوهش باید شناسایی و مهیا شوند كه عبارتند از :

۱) پژوهشگر

۲) سیاست های تحقیقاتی

۳) برنامه ریزی تحقیقاتی

۴) نظارت و ارزیابی

۵)تحقیق و توسعه ( تحقیق بنیادی، تحقیق بنیادی محض، تحقیق كاربردی )

۶) خدمات علمی و فنی (اطلاع رسانی علمی و فنی، موزه های علمی و فنی، بررسی و مطالعات مستمر در باره پدیده های طبیعی)

▪ پژوهشگر یا محقق:

در رشته های تحقیق منتخب خود و رشته های وابسته به آن دارای دانش وسیع چند بعدی و قدرت دستیابی به همه یافته های قبلی از خود بوده و دارای تبحر و تجربه طولانی، ذهنی باز، فكری آزاد از تعلقات مادی، نبود وابستگی، آ زاد اندیشی، آگاهی به مسائل، مشكلات و نیاز های جا معه خود و جهان، قدرت بالای خلاقیت تحقیقاتی و ابداعی، قدرت كاربرد مؤثر و عملی نتایج تحقیقات دیگران، خود و… است.

▪ سیاست های تحقیقاتی:

بخشی از سیاست های علمی محسوب می شود كه عبارت است از مجموعه ای از خط مشی ها و تصمیمات كلی برای بهبود سازمان، توسعه و روش ها و تأمین منابع و عوامل تحقیقاتی كه رسیدن به اهداف تحقیقاتی را میسر می سازد.

▪ برنامه ریزی تحقیقاتی:

برنامه ریزی تحقیقاتی عبارت از تجهیز منابع و ا مكانات به روش علمی و منظم و استفاده بهینه از آنها برای تحقق اهداف و سیاست های تحقیقاتی.

▪ نظارت و ارزیابی:

۱) نظارت:

مجموعه اقدام ها و عملیات استاندارد شده به منظور پیگیری جریان تحقیقاتی و تشخیص موارد و میزان انحراف، به گونه ای كه تحقیقات در تمام مراحل بر اساس برنامه و به طور صحیح انجام پذیرد.

۲) ارزیابی:

بررسی عملكرد و سنجش كارایی فعالیت های تحقیقاتی با توجه به هدف ها و سیاست های تحقیقاتی تعیین شده و تحلیل اثر های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نتیجه گیری به منظور استفاده در تدوین برنامه های آینده به وسیله ارزیابی صورت می گیرد .

▪ تحقیق و توسعه:

عبارت است از هر گونه فعالیت منظم خلاق برای افزایش اندوخته های علمی و فنی و استفاده از این اندوخته ها برای طراحی یا ابداع روشها و كاربرد های نوین، به طور كلی فعالیت های تحقیقی علمی و توسعه تجربی است. نتایج تحقیق علمی اعم از تحقیق بنیادی و كاربردی موجب افزایش اندوخته های علمی و فنی می شود.

توسعه تجربی با استفاده از این نتایج به ابداع كاربرد های جدید و طراحی فرایند و روش های نوین می پردازد.بدین ترتیب فعالیت های تحقیق و توسعه به تحقیق بنیادی، تحقیق بنیادی محض، تحقیق كاربردی و توسعه ای تقسیم می شوند.

۱) تحقیق بنیادی:

عبارت است از كاوش های اصیل و بدیع به منظور افزایش اندوخته های علمی و درك بهتر پدیده های طبیعی، انسانی، اجتماعی و فرهنگی (پژوهشی است محض كه عمدتاً بدون نتیجه علمی فوری است)

۲) تحقیق بنیادی محض:

تحقیقی است كه بدون توجه به كاربرد های عملی و به منظور گسترش مرز های دانش صورت می گیرد .

۳) تحقیق كاربردی:

هرنوع كاوش اصیل به منظور كسب دانش علمی و فنی جدید كه برای آن كاربرد ویژه ای در نظر گرفته شود. (نتایج حاصل از آن در رفع نیاز ها و حل مشكلات بكار می آید.)

۴) تحقیق توسعه ای (توسعه تجربی):

هر گونه فعالیت منظم مبتنی بر دانش موجود حاصل از تحقیقات و یا تجربیات كه به منظور تولید مواد،فرآورده ها، وسایل، ابزار، فرایند ها و روش های جدید و یا بهبود آنها صورت می گیرد. (بیشتر متوجه نوآوری در فرایند ها، ابزارها و محصولات است)

▪ خدمات علمی و فنی:

عبارت است از هر گونه فعالیت خدماتی و پشتیبانی كه در تسهیل امر تحقیق و توسعه مؤثر است و موجب اشاعه و توسعه فرهنگ تحقیقاتی می شود. خدمات علمی و فنی عمده عبارتند از: اطلاع رسانی علمی و فنی، موزه های علمی و فنی، بررسی و مطالعات در باره پدیده های طبیعی طرح های پژوهشی دارای دستورالعمل و مقررات ویژه طرح های پژوهشی است، كه عبارتند از:

۱) اگر طرح دهنده یك نفر باشد می باید به عنوان مسئول اجرای طرح معرفی شود و درغیر این صورت یكی از طرح دهندگان به عنوان مسئول اجرای طرح معرفی خواهد شد.

۲) مسئول اجرا یا مجری طرح، مدیر اجرایی طرح است كه در تمام مراحل انجام طرح آن را سر پرستی نموده و می باید عضو هیأت علمی دانشگاه باشد .

۳) همكاران اصلی طرح افرادی هستند كه در تمام طرح با مسئول اجرای طرح همكاری نموده و مسئولیت عمده طرح به عهده ایشان است .

۴) تمام طرح های تحقیقاتی باید از اولویت تحقیقاتی شورای پژوهشی كشور بر خوردار بوده ویا آن طرح مورد نیاز كشور باشد ویا به نوعی مایه ارتقای سطح علمی شود.

۵) هیچ طرحی بدون ارائه تعهد برای ارائه مقاله پذیرفته نشود.

۶) در صورتی كه مجریان طرح ها، طرحی را كه ارائه می نمایند لزوماً باید تكنیك آن محرمانه بماند باید مراتب را به پژوهشكده مربوطه اعلام نمایند.

۷) ارسال نكردن گزارش نهایی طرح در دست اجرا، از سوی مجری، در مهلت مقرر و نیز انجام نشدن تعهدات مجری از زمان مهلت مجاز اتمام طرح منجر به نپذیرفتن طرح های پیشنهادی جدید مجری خواهد بود.

▪ انواع طرح های پژوهشی

در اینجا به عنوان نمونه یك نوع تقسیم بندی را در انواع طرح ها ،كه مربوط به دانشگاه تهران است اشاره می شود:

الف) طرح های پژوهشی نوع اول:

این طرح ها از سوی مجری، پیشنهاد و بدون نیاز به تصویب شورای پژوهشی گروه یا دانشكده و یا مراكز پژوهشی به وسیله معاون پژوهشی به مجری ابلاغ می گردد.

ـ تبصره: بر حسب مورد و یا تشخیص مراكز پژوهشی برخی از طرح ها پس از تأیید تخصصی دو داور و تصویب شورای پژوهشی به مجری ابلاغ می شود.

ب) طرح های پژوهشی نوع پنجم:

این طرح ها، ویژه شركت اعضای هیأت علمی در همایش های بین المللی است.

ج) طرح های پژوهشی نوع ششم

این طرح ها در قالب پایان نامه های كارشناسی ارشد و دكتری، پس از بررسی در شورای پژوهشی ابلاغ می گردد. گفتنی است، پژوهش های نوع اول كه در بالا اشاره شد به ترتیب شامل: خلاصه اطلاعات طرح پژوهشی، مراحل تصویب و ابلاغ، مشخصات مسئول اجرا، مشخصات طرح دهنده یا طرح دهندگان طرحهای پژوهشی دردست اجرا یا اجرا شده به وسیله مجری طرح، مشخصات همكاران اصلی (از كارشناسی به بالا) اطلاعات مربوط به نتایج طرح، هدف، ضرورت تحقیق، فرضیه (خلاصه طرح كلید واژه) مشخصات موضوعی طرح (مسافرت های پیشنهادی، مراحل زمانی) نحوه ارائه نتایج طرح - گزارش پایان طرح و برآورد هزینه ها است.

انواع طرح های پژوهشی بسیار وسیع است و همانطوركه اشاره شد گستردگی آن به وسعت جهان آفرینش، پیچیدگی و دقت و نیز ظرافت یك سلول زنده و ساختمان كوچك ترین جزء ماده یعنی ماده اتم است همه چیز و همه جا را در برمی گیرد، از این رو به برخی از آنها اشاره می شود : طرح های ادبیات و هنر، اقتصاد و مدیریت، حقوق، الهیات و معارف اسلامی، علوم تربیتی و اجتماعی، علوم پایه علوم دامی و شیلات، فنی و مهندسی، كشاورزی، محیط زیست و منابع طبیعی، نانو تكنولوژی و پزشكی و…

▪ آشنایی با مراكز پژوهشی و نحوه كار آنها

رشد و توسعه پایدار كشور، بقا، حیات ،تداوم و فعالیت اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی سیاست و صنعت در سایه آنها فراهم كردن شرایط مناسب زندگی برای همه آحاد جامعه را باید در پویایی دانشگاه ها و نهادینه كردن ارتباط میان دانشگاه و پژوهش و مركز تحقیقاتی جست وجو كرد. (همانطوری كه می دانیم، نهادینه كردن مبانی علم به تحقیق و پژوهش وابسته است)

ارتقای فرهنگ پژوهش و تحقیق به اعتقاد و باور اشتیاق محقق دانشگاهی به تحقیق بستگی دارد و رابطه تعاملی میان علم و محقق را باید به وسیله ابزارهایی فراهم ساخت.

در این راستا، مدیریت برای تصمیم گیری نیاز به اطلاعات دارد، انتقال و تبادل این اطلاعات لازمه اش سامانه ارتباطی است. دستیابی سریع و به موقع اطلاعات با توجه به ویژگی نظام جهانی كه امروز عصر اطلاعات نامیده شده مقدور است.

مطالعات نشان می دهد ،كه جایگاه ارزیابی مراكز پژوهشی در كشور های پیشرفته ازسابقه دیرینه ای برخوردار است. البته سازمان های خاص متولی این امر هستند و یك مركز پژوهشی یا پژوهشكده دارای اهداف، وظایف و گروه های پژوهشی است.در بدو شروع كار، تبیین موضوع مؤسسه ویا مراكز پژوهشی به همراه طرح توجیهی و اساسنامه مربوطه (به شورای گسترش آموزش عالی) انعكاس و موافقت قطعی آنها با مؤسسه پژوهشی صادر و ابلاغ می شود.

مراكز پژوهشی به طور كلی از نظر وابستگی به یكی از وزارتخانه ها از جمله (علوم ،تحقیقات و فناوری، دانشگاهها، سازمانهای دولتی یا بخش خصوصی) مربوط هستند. تركیب مركز پژوهشی دولتی یا غیر دولتی عبارتند از : رئیس مركز یا معاون پژوهشی، دو یا پنج نفر (بستگی به سطح و گستردگی فعالیت مراكز پژوهشی ) متخصص صاحبنظر در رشته های مربوط و نیز گروه های مختلف پژوهشی تشكیل می شود.

واحدهای پژوهشی با عناوین زیر در كشور فعالیت می نمایند: مراكز پژوهشی، مركز مطالعات، پژوهشكده، پژوهشكده و گروهای پژوهشی، گروه پژوهشی مستقل، مؤسسه تحقیقات، مؤسسه عالی پژوهشی و … فعالیت دارند. درباره تشكیل و ایجاد واحد های پژوهشی شایان ذكر است، برای اینكه دانشگاه ها از اصلی ترین مؤسسه ها در امر پژوهش در كشورهاست طبیعی است كه ساختار واحدهای پژوهشی با واحدهای پژوهشی موجود در دانشگاها مشابه سازی شود. اعتقاد براین است، كه مراكز پژوهشی یكی از مهم ترین معیارهای بهره وری در این امر است.

از این رو تحقیق به منظور طراحی یك سامانه عملی برای بهره وری مراكز پژوهشی كشور تدوین شده است و جهت انجام كار پس از یك پژوهش كتا بخانه ای و میدانی در مورد بهره وری چند معیار انتخاب شده، سپس برای ساخت شاخص بهره وری فعالیت های مراكز پژوهشی با استفاده از یك پژوهش میدانی و یا تركیب میدانی، كتابخانه ای مجدد مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد و برای جمع آوری در مورد اهمیت شاخص های ایجاد شده نسبت به یكدیگر از پرسشنامه استفاده می شود.

تقویت و توجه به مراكز پژوهشی وبه رسمیت شناختن مراكز پژوهشی، بر اساس یافته ها و تحقیقات متقن آنها می تواند استوار باشد.چنین مراكزی می توانند با فاصله گرفتن از بدنه دولت، تحلیل ها و آمارهای كاربردی را برای مشاوره در اختیار مدیران و یا ارگان های تصمیم گیر قرار دهند. مراكز پژوهشی، تحقیقاتی و مطالعات اجتماعی، فرهنگی و… در فضایی خارج از بوروكراسی اداری و متكلف می تواند به آنالیز مسائل حال و آتی جا معه بپردازد و حاصل آنان چون منبع و مرجعی مفید فایده شود.

به طور مثال یك بازرگان با مراجعه به پژوهش می تواند زمینه پرفایده تجارت در منطقه ای را بی صرف وقت و هزینه و متوسل شدن به آزمون و خطا بیابد.مسئول سیاسی با رجوع به حاصل پژوهش می تواند بر نوشته های شهری كه دسته بندی شده آماری و متوجه به پراكنش خاص هستند، مطالبات و تهدیدات را حدس بزند و آنها را مدیریت كند.حاصل همه این بهره جستن ها به ایجاد جامعه ای پایدار كمك می كند، جامعه ای كه در آن كار كارشناسی جلوی بسیاری از آزمون و خطا ها و هزینه های آن را خواهد گرفت.

در این میان ایجاد مراكز تحقیقات استراتژیك استانی، از ضروریات است كه ماحصل آن می تواند از به هدر رفتن منابع و اعتبارات جلوگیری كرده با تحلیل های ساختاری و نگاه آزمایشی به سرزمین مورد مطالعه ظرفیت جدید را بشناساند.

آنچه در این میان دارای اهمیت است، ضروریات خارج نمودن مراكز مطالعاتی از تمركز، انحصار و دولتی بودن و در عین نظارت عالیه و ساماندهی آن برای صیانت از امنیت ملی است. پژوهش های جامع هر یك به صورت بالقوه قابلیت تبدیل شدن به راز را دارا هستند و باید راهكاری برای امانتداری این مؤسسه ها و مراكز ترسیم شود. در این زمینه عواملی كه برای موفقیت مراكز پژوهشی لازم بوده و به ضرورت باید لحاظ شود، به اجمال اشاره می شود:

۱) اهداف و روش مشخص:

موجب كاركرد هماهنگ گروه های مطالعاتی خواهد بود.

۲) تأكید بر پژوهش:

در یك محیط هدایت كننده پژوهشی كه اهم تأكید خود را بر روی بازدهی پژوهشی گذاشته و یا آن را هم ارز دیگر مقولات مورد تأكید قرار می دهد.

۳) فرهنگ:

فرهنگ سازمانی خصوصیات منحصر به فرد در مراكز پژوهشی كه آن را از بقیه سازمان ها متمایز ساخته و شاخصی است كه اعضا آن را درك كرده و به یكدیگر منتقل می كند.

۴) وضع گروه:

روحیه نوع آوری، از خود گذشتگی برای كار، میزانی كه یك عقیده جدید مورد عنایت قرار می گیرد و درجه همكاری و فراوانی مجمع های عمومی، رتبه بندی تجمعی موارد فوق ارتباطی مثبت و مستقیم بین وضع گروه و میزان كارایی را نشان می دهد.

۵) مدیریت مشاركتی:

امروز دا نش و مهارت های فرایند تصمیم گیری آن چنان پیچیده است كه شاید از عهده یك فرد خارج باشد، پس از آنجایی كه یك مدیر قبل از هر چیز فرد رشد یافته و دارای اهداف تعریف شده ای است، موجب افزایش آگاهی اعضا به منظور هماهنگی بهتر در انجام دادن آن و دستیابی به دیدگاه های نو اعضای شورا و گروه های مطالعاتی خواهد شد.

۶) ارتباط:

وجه مشخصه آن تبادل اطلاعات، حمایت ودرك همدلانه و دسترسی به پژوهشگران در شبكه سازمان و مركز تحقیقاتی است، كه باید بین مدیر ( رهبر ) و دیگر اعضای گروه و نیز بین دیگر پژوهشگران خارج از گروه و سازمان برقرار گردد.

۷) منابع و امكانات:

شامل منابع انسانی (همكاران، دستیاران، مشاوران فنی سازمان، منابع مالی، تجهیزات و كتابخانه) است.البته در بین تمام این عوامل، رضایت از حضور منابع انسانی در یك واحد تحقیقاتی بیشترین اطمینان خاطر را در میزان آن واحد دارد.

سیدابوالفضل حبیبی

افسانه تقی پور

---