تاریخچه‌ای از سرشماری‌ها

سرشماری و آمار، نیازی نیست که این روزها یک‌هو ایجاد شده باشد، بلکه کافی است نگاهی به کتیبه ها و لوح‌های گلی دوران گذشته بیندازید. آن وقت با اشکال و علامت‌هایی مواجه می‌شوید …

سرشماری و آمار، نیازی نیست که این روزها یک‌هو ایجاد شده باشد، بلکه کافی است نگاهی به کتیبه ها و لوح‌های گلی دوران گذشته بیندازید. آن وقت با اشکال و علامت‌هایی مواجه می‌شوید که مردم آن روزگار اطلاعات خود را در آن ثبت و نگهداری کرده‌اند. این اشکال و علامت‌ها نشان دهنده یک‌سری ویژگی‌های جمعیتی و مشخصاتی مثل شغل، سن، جنس و مالکیت افراد است. قدیمی‌ترین سند سرشماری نفوس در کتاب تورات است که در فصل مهاجرت آمده است که حضرت موسی برای مهاجرت قوم بنی‌اسرائیل به مصر، همه افراد قوم یهود را سرشماری کرد، این سرشماری در سال ۱۴۹۱ قبل از میلاد اتفاق افتاده است. یا در قرون وسطی برای مشخص شدن ویژگی‌های طبقات مختلف مثل اشراف یا پیشوایان مذهبی، دست به سرشماری‌هایی می‌زدند. نیاز به دانستن تعداد جمعیت یک گروه یا منطقه هم از سال‌های خیلی دور وجود داشته است و تنها تفاوت در روش آمار گرفتن بوده است. مثلا در دوران هخامنشیان برای سرشماری سربازان از روش جالبی استفاده می‌کردند.

موقع اعزام به جنگ از همه سربازان می‌خواستند یکی از پیکان‌های خود را در سبدهای بزرگی قرار دهند. بعد این سبدها را بایگانی می‌کردند و بعد از پایان جنگ از همه سربازانی که برمی‌گشتند می‌خواستند که هر کدام یک پیکان را از سبد بردارند. پیکان‌های باقیمانده در سبد نشان دهنده تعداد افرادی بود که در جنگ کشته شده بودند و در واقع تعداد کاهش نیروهای لشکر بود. آن وقت می‌توانستند نسبت به تجهیز نیروهای لشکر دوباره اقدام کنند. این روش‌های سرشماری همان طور به مدل‌های مختلف اتفاق می‌افتاد. مثلا یکی از پادشاهان اصفهان از طریق تعداد نان‌هایی که در یک روز به فروش می‌رفت، توانست تعداد جمعیت این شهر را محاسبه کند.

سرشماری و آمار به روش جدید

اطلاعات نشان می‌دهد که اولین سرشماری و آمارگیری به روش جدید امروزی در سال ۱۷۹۴ در کشور سوئد اتفاق افتاد. بعد از آن کشورهای دیگر هم شروع به شمارش افراد جامعه خود کردند. اما در کشور ما و در امپراتوری ایران اولین سرشماری در ابتدا برای دریافت مالیات و تعیین تعداد مردانی بود که قادر به جنگ هستند. اولین سرشماری جمعیتی در سال ۱۲۴۶ شمسی در زمان ناصرالدین شاه و هم‌زمان با وزارت اعتضادالسلطنه بر وزارت علوم و معارف، توسط مهندس عبدالفخار، معلم ریاضی مدرس دارالفنون در سطح بسیار محدودی انجام شد.

در این سرشماری تهران به پنج محله ارگ، عودلاجان، چالمیدان، سنگلج و بازار تقسیم بندی شد و همه محله‌های خارج از شهر نیز در یک طبقه قرار گرفت. آن زمان جمعیت تهران ۱۵۵.۷۳۶ نفر برآورد شده بود. اما اولین سرشماری در کشورمان به روش نوین در سال ۱۳۳۵ انجام و بعد از هر ده سال یک بار این سرشماری تکرار شد. یعنی در سال‌های ۱۳۴۵، ۱۳۵۵، ۱۳۶۵، ۱۳۷۵ و ۱۳۸۵ انجام شد.

طبق قوانین تصویب شده در مجلس قرار بر این بود که سرشماری نفوس و مسکن در کشور ما، هر ۱۰ سال یک بار انجام شود اما مسئولان کشوری پس از آخرین سرشماری به این نتیجه رسیدند که به علت تحولات سریع در جمعیت کشور، بازه زمانی سرشماری به ۵ سال کاهش پیدا کند تا برنامه‌ریزی‌های کلان کشور، متناسب با تحولات جمعیتی باشد. به همین دلیل ۶ آبان امسال هفتیمن سرشماری در کشورمان آغاز شد.