از کرسی مادربزرگ تا شومینه امروزی

امروزه در حالی وسایل گرمایشی متعددی در خانه ها وجود دارد که اعضای یک خانواده گاه هفته ها دور هم جمع نمی شوند

همه ما اگر به یاد نداشته باشیم، ولی مطمئنا شنیده‌ایم که در گذشته چگونه پدران و مادران ما خانه‌هایشان را در مقابل سرما گرم می‌کردند؛ از کرسی گرفته تا بخاری‌های هیزمی و نفتی هرکدام در دوران خاص به خانه‌های اجدادمان گرمی می‌بخشید و چه سختی‌هایی را برای تهیه سوخت آن متحمل می‌شدند، ولی امروزه نه‌تنها از آن وسایل گرمایی دیگر خبری نیست وفقط در داستان‌ها شنیده می‌شوند، بلکه دیگر طعم‌واقعی گرم شدن را نیز احساس نمی‌کنیم.

● کرسی؛گرمابخش خانه‌های قدیم

شاید بسیاری از ما نشستن و خوابیدن زیر کرسی، با آن حرارت دلچسب و بی‌نظیر و تنبلی آورش را تجربه نکرده باشیم و زمستان‌هایی را که با خوردن خوراکی‌های زمستانی و شنیدن حکایات پدربزرگ و مادربزرگ در زیر کرسی سپری می‌شدند، را از جمله خاطره انگیزترین دوران‌های زندگی و کودکی و نوجوانی خود ندانیم. برای ما کرسی یک وسیله گرمازاست که نامش در کتاب‌های مختلف به چشممان خورده یا شکل آن را در فیلم‌های تلویزیونی دیده‌ایم. کرسی جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و سنت ایران داشته و از لوازم فرهنگ سنتی آن به شمار می‌رود. کرسی میزی چهارپایه است که از چوب به اندازه یک متر در ۲ متر و گاهی مستطیل شکل ساخته می‌شود که روی آن را با لحافی می‌پوشاندند.

سپس روی لحاف را با جاجیم، ترمه یا چادرشب سفید تزئین می‌کردند و یک سینی مسی برای قرار دادن خوراکی‌ها روی آن قرار می‌دادند. اطراف کرسی را نیز تشک و پشتی می‌گذاشتند، سپس اعضای خانواده دور آن می‌نشستند، معمولا در خانه‌های طبقه متوسط و اعیان ۲ کرسی موجود بود. یکی برای اهل خانه و یکی در اتاق پذیرایی برای مهمان‌ها قرار داده می‌شد.

تشک پای کرسی معمولاً کوتاه‌تر، اما پهن‌تر از تشک معمولی بود؛ به طوری که با قرار گرفتن در ۴ طرف کرسی، لبه‌ها روی هم نیفتاده و ناراحت و ناهموار نباشد. گذاشتن کرسی در روز و ساعتی مانده به شب انجام می‌شد. در زیر این میز و تشکیلاتی که وصفش رفت، یک منقل قرار می‌گرفت که حرارت مطبوع زیر کرسی را تأمین می‌کرد و آماده کردن آن هم روشی مخصوص به خود داشت.

همچنین در گذشته معمولاً در میان خانواده‌های بی‌بضاعت که توانایی تهیه منقل نداشتند، مرسوم بود که کف اتاقشان چاله کرسی درست می‌کردند. این خانواده‌ها چاله را در محل مورد نظرشان در کف اتاق می‌کندند، دورش را گچ کشیده و صاف می‌کردند. سپس آتش در آن درست کرده و کرسی را روی آن چاله بر پا می‌کردند. از آنجا که این شیوه بیشتر به کار فقرا می‌آمد و آنها توانایی دوجا آتش روشن‌کردن نداشتند، از داخل به وسط سقف کرسی قلابی نصب می‌کردند و دیزی آبگوشت خود را که غذای هر روزه آنها بود، بر آن می‌آویختند تا آبگوشت آنها زیر کرسی بپزد.

با گذشت زمان، کم‌کم پای اجاق‌ها و منقل‌های برقی که از جنس آجر نسوز بود و با چند المنت کار می‌کرد، به خانه‌ها باز شد و جای منقل‌های زغالی را گرفت.

حسن بزرگ منقل‌های برقی این بود که بر خلاف آتش، زغال قربانی نداشت. چرا که دود آتش زغال موجب خفگی کودکان و افرادی می‌شد که سر به زیر لحاف کرسی کرده یا آتش زغال کرسی آنها دود داشت و آنها را مسموم می‌کرد.

پس از منقل‌های برقی، بخاری‌های برقی، نفتی و گازی جزو لوازم اصلی خانه‌ها شدند. این وسایل جای کمتری اشغال می‌کردند و با گرم کردن تمام فضای خانه، زندگی را برای اهل منزل بسیار آسان‌تر کردند و به این ترتیب کرسی با تمام لذتی که داشت، کم‌کم برچیده شد. لحاف‌های بزرگ آن به لحاف‌های کوچک‌تر تقسیم شد و چهارپایه و میز کرسی به استفاده دیگری رسید یا فروخته شد و خلاصه آثار وجود کرسی از خانه‌ها رخت بربست.

در همان زمان که کرسی برای خود رونقی داشت، برخی از مردم از بخاری‌های هیزمی نیز استفاده می‌کردند بخاری‌های حلبی که محتوای سوخت آن را هیزم و شاخ و برگ‌های درختان تشکیل می‌داد. این بخاری با آن گرمای مطبوع و دلنشین خود یک مشکل اساسی داشت و این‌که با تمام شدن سوخت یکباره فضای اتاق سرد می‌شد، به همین خاطر صاحبان خانه مجبور بودند مرتب هیزم بخاری را که خیلی سریع سوخت آن تمام می‌شد، چک کنند، این مساله به هنگام خواب و در نیمه‌های شب سخت‌تر بود، چرا که پدر یا مادر خانه باید نیمه‌های شب چند بار از خواب بلند می‌شدند و هیزم داخل بخاری قرار می‌دادند. این بخاری‌ها در حال حاضر در برخی روستا‌های کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد و‌منازل روستاییان را گرم می‌کند. اگر چه امروزه تهیه سوخت برای شوفاژ و شومینه وقتی را از مردم نمی‌گیرد و فقط کافی است با پرداخت صورت حساب قبض گاز و برق هزینه سوخت را تامین کرد، در آن زمان برای تهیه سوخت بخاری‌های هیزمی پدر خانه مجبور بود که قبل از شروع سرما چند روزی را در جنگل‌ها برای تهیه هیزم سپری کند و با خرد کردن آنها و قرار دادنشان در مکانی محفوظ، سوخت یک‌سال خود را تامین کند.

بخاری‌های نفتی نیز هرچند تا اندازه‌ای کار را راحت‌تر کرده بود، ولی نسبت به امروزه برای خود سختی‌هایی نیز به‌همراه داشت. نفت این بخاری‌ها باید قبل از فصل سرما تهیه و در مخازنی که برای این کار تدارک دیده شده بود، ذخیره می‌شد و اهل خانه نیز باید چند بار در روز، مخزن بخاری را از نفت پر می‌کردند.

تا این‌که شوفاژ و رادیاتور به کمک ما انسان‌ها آمد، با‌آمدن آن نفس راحتی کشیدیم و دیدیم که چگونه تکنولوژی می‌تواند ما انسان‌ها را روز به روز در راحتی و رفاه قرار دهد.

● گرم شدن روابط اعضای خانواده

محمدعلی گلاب‌زاده، پژوهشگر و مردم شناس درباره نحوه گرم کردن خانه‌ها در زمان قدیم و جایگاه کرسی‌ها در خانه‌های ایرانیان می‌گوید: یکی از خصوصیات بارز نیاکان ما صرفه‌جویی بود و آنها سعی می‌کردند زندگی‌شان را براساس داشته‌ها و سرمایه‌های منطقه‌ای و ملی خودشان استوار کنند و فراتر از آنچه داشته‌اند، گامی ‌برندارند و خود را محتاج دیگران نکنند.

وی استفاده از کرسی‌ را نشأت گرفته از این خصوصیات و تفکر سنتی مردم می‌داند و می‌افزاید: در روزگار قدیم در شب‌های سرد زمستان مردم در خانه‌هایشان برای گرم شدن دور یک کرسی که در آن چند حبه زغال روشن قرار داده شده بود، می‌نشستند و از گرمای مختصری که این کرسی ایجاد می‌کرد، استفاده می‌کردند و تا صبح همان‌جا می‌خوابیدند.

گلاب‌زاده با اشاره به این که کرسی‌ها علاوه بر گرم کردن فضای خانه، زمینه دور هم جمع شدن اعضای یک خانواده و گرم شدن روابط بین آنها را فراهم می‌کرد، می‌گوید: به همین دلیل کرسی‌ها پایگاه شعرخوانی، قصه‌گویی، شاهنامه‌خوانی و فالگیری بودند و باعث گرمای تفکر و اندیشه اعضای خانواده و تنویر افکار آنها می‌شدند.

وی درباره دلایل از رونق افتادن کرسی‌ها می‌گوید: هر چه ما به سمت زندگی ماشینی پیش رفتیم و از فضای زندگی سنتی دور شدیم، صفا و صمیمیت جمع شدن دور کرسی و بهره بردن از گرمای آن نیز کمرنگ و سردتر شد. به همین دلیل امروزه در حالی وسایل گرمایشی متعددی در خانه‌ها برای گرم کردن وجود دارد که اعضای یک خانواده گاه هفته‌ها دور هم جمع نمی‌شوند و با یکدیگر صحبت و مشورت نمی‌کنند. به این ترتیب این موضوع باعث می‌شود در جامعه ما روز به روز اخلاقیات کم و فاصله بین پدرها و مادرها با فرزندانشان زیادتر شود.

این مردم‌شناس با اشاره به این‌که آنچه زمینه‌ساز فراموشی کوچه‌های آشتی‌کنان و از رونق افتادن خانه‌های گاهگلی و سنتی شد، باعث از رونق افتادن کرسی‌ها نیز شده است، می‌افزاید: رسوخ سریع زندگی ماشینی، وسایل گرمایشی جدید، تجددطلبی، و دوری از فرهنگ اصیل و سنتی از جمله دلایل از رونق افتادن استفاده از کرسی برای گرم شدن است.

● از کرسی‌های زغالی تا چیلر‌های گازی

امروزه پیشرفت تکنولوژی باعث شده تا گزینه‌های مختلفی برای انتخاب وسایل، تجهیزات و سیستم‌های مناسب گرمایشی منازل وجود داشته باشد. این روزها در میان مولفه‌های مصرف انرژی در ساختمان، سیستم‌های گرمایشی که عمدتا از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند، از جمله مصرف‌کنندگان عمده انرژی به شمار می‌روند.

در روزگاری که خبری از کرسی‌های زغالی نیست، توجه به عوامل گوناگونی که در میزان مصرف انرژی گرمایشی نقش دارند، بسیار مهم است.

به همین دلیل وسایل گرمایشی متنوعی همانند شوفاژ، فن کویل، چیلر، بخاری و شومینه‌های گازی و... در منازل امروزی استفاده و سیستم‌های گرمایش از کف، دیواره‌ها و سقف در طراحی و ساخت خانه‌های امروزی لحاظ می‌شود، خانه‌هایی که اگر چه هوای آنها با وسایل امروزی براحتی گرم می‌شود، اما دل‌های بسیاری از ساکنان این خانه‌ها همانند هوای پشت شیشه‌های دو جداره پنجره‌های منازلشان سرد و بی‌روح است. این روزها جای کرسی‌های زغالی برای جمع کردن اعضای یک خانواده به دور هم در خانه‌ها خالی است.

حکمت قاسم‌خانی