عباس فرزانگان

سرتیپ عباس فرزانگان در سال ۱۲۹۳ش متولد شد و در کالج آمریکاییهای تهران تحصیل کرد و برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت. او پس از بازگشت در اداره بیسیم مشغول به کار شد و بعد برای ادامه …

سرتیپ عباس فرزانگان در سال ۱۲۹۳ش متولد شد و در کالج آمریکاییهای تهران تحصیل کرد و برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت. او پس از بازگشت در اداره بیسیم مشغول به کار شد و بعد برای ادامه تحصیل به انگلستان رفت. پس از بازگشت به ارتش پیوست، و افسر رابط با مستشاران نظامی آمریکایی بود. فرزانگان سپس به عنوان وابسته نظامی ایران به آمریکا اعزام شد. در همین دوره، او با سازمان سیا مرتبط گشت و این سازمان در خانه‎ای امن در واشینگتن آموزشهای ویژه‎ای درخصوص جاسوسی و عملیاتی که پیش روی بود به وی داد. ۱

وی پس از پایان این آموزشها در تیر ماه ۱۳۳۲ به تهران بازگشت و به عنوان عامل اصلی سیا برای اجرای کودتا مشغول به کار شد. فرزانگان با سرهنگ کارول سرپرست نظامی سیا در عملیات کودتا ارتباط داشت و دیگر عوامل ارتشی وابسته به آمریکا را چون سرلشکر باتمانقلیچ و سرهنگ محمدحسن اخوی و سرهنگ زند کریمی را وارد صحنه کرد و ملاقات آنها را با سرهنگ کارول در سفارت آمریکا ترتیب داد. این ملاقاتها تا ۱۷ مرداد چندین بار تکرار شد و بعضی از جلسات در منزل فرزانگان برگزار می‎شد. در ۲۰ مرداد ۱۳۳۲ بنابر درخواست زاهدی از اخوی، فرزانگان با وی ملاقات کرد.

در این ملاقات سه ساعته زاهدی از فرزانگان خواست تا به عنوان رابط وی و آمریکاییها عمل کند. سرهنگ فرزانگان برای اطمینان خاطر زاهدی، باتمانقلیچ و سرهنگ زندکریمی را به دیدارش برد و او را در جریان طرح عملیات قرار دادند. آخرین جلسه بین کارول و فرزانگان و اخوی و زندکریمی ۲۴ مرداد بود که عملیات بار دیگر بررسی و اجرای عملیات موکول به امضای حکم عزل مصدق و نخست‎وزیری زاهدی شد. فرزانگان در همین روز به اتفاق باتمانقلیچ به منزل مصطفی مقدم نزد زاهدی رفتند. او مأمور بود که به هنگام حرکت نصیری به منزل دکتر مصدق برای ابلاغ حکم عزل، همراه با چند نظامی دیگر به اداره بیسیم بروند تا کنترل رادیو را در دست گیرند؛ ولی زاهدی از وی خواست تا در این کار عجله‎ای به خرج ندهد. نیمه شب ۲۵ مرداد فرزانگان، اردشیر و فضل‎الله زاهدی و سرتیپ گیلانشاه با تصور پیروزی نصیری راهی شهر شدند؛ ولی در میان راه اطلاع یافتند کودتا شکست خورده است. ۲

پس از شکست اولیه کودتا در نیمه شب ۲۵ مرداد ارتباط زاهدی با فرزانگان قطع نشد و برای حفظ امنیت زاهدی او به منزل برادر فرزانگان در تپه‎های امانیه منتقل شد و خود فرزانگان با دو سرهنگ دیگر حفاظت از مأمن زاهدی را برعهده گرفتند. ۳

فرزانگان و دیگر عوامل کودتا مشغول طرح توطئه‎ای جدید برای اجرای کودتای دوم بودند. روزولت در کتاب خود او را با نام مستعار محسن طاهویی چنان معرفی می‎کند که گویا تازه ‎واردی در این میدان بازی است. در جلسه بین روزولت و دیگر دست اندرکاران کودتا قرار شد فرزانگان، با توجه به سابقه دوستی با سرهنگ تیمور بختیار فرمانده لشکر کرمانشاه، با دو فرمان شاه به کرمانشاه برود و از وی یاری بخواهد. او در صبح ۲۶ مرداد، با استفاده از تسهیلات سفارت آمریکا و به وسیله یکی از کارکنان پایگاه سیا، راهی کرمانشاه شد. ۴ فرماندار نظامی تهران در نیمه روز ۲۷ مرداد طی اعلامیه‎ای از « سرهنگ بازنشسته عباس فرزانگان خواست تا برای پاره‎ای تحقیقات لازم ظرف ۲۴ ساعت خود را به فرمانداری نظامی معرفی کند». فرزانگان در صبح روز ۲۸ مرداد به تهران رسید و موفقیت خود در جلب همکاری تیمور بختیار را به پایگاه سیا اعلام کرد. پس از پیروزی کودتاکنندگان زاهدی به فرزانگان و کارول دستور داد پایان عملیات را اعلام کنند و فرزانگان مأمور انتصاب فرماندهان نظامی و دستگیری مخالفان شد.

سرهنگ عباس فرزانگان به پاسداشت همکاری تنگاتنگ خود در اجرای عملیات کودتا در دو دولت زاهدی به وزارت پست و تلگراف و پس از آن نیز بارها به سفارتهای مختلف منصوب شد.

فاطمه معزی

۱. اسناد سازمان سیا، ص ۲۰۸ .

۲. اردشیر زاهدی و اشاراتی به رازهای ناگفته. به کوشش عبدالرضا هوشنگ مهدوی. تهران، پیکان، ۱۳۸۱، صص ۴۷۸-۴۷۶ .

۳. رسیدگی فرجامی در دیوان کشور. به کوشش جلیل بزرگمهر. تهران، انتشار، ۱۳۶۷، ص ۳۸ .

۴. اسناد سازمان سیا، ص ۱۳۰ .