پاپیروس های رویایی

مجموعه سازی در نشر حرفه ای امروز جایگاه ویژه و خاصی دارد هم از آن جهت كه هزینه و انرژی زیادی از ناشر می گیرد و هم از این بابت كه آثار ارزشمندی به صورت مجموعه و سری وارد بازار كتاب شده اند

مجموعه سازی در نشر حرفه ای امروز جایگاه ویژه و خاصی دارد هم از آن جهت كه هزینه و انرژی زیادی از ناشر می گیرد و هم از این بابت كه آثار ارزشمندی به صورت مجموعه و سری وارد بازار كتاب شده اند. سلسله كتابهایی كه در توالی با هم و به دنبال هم یعنی یكی پس از دیگری وارد بازار می شوند یا همزمان با هم از سوی یك موسسه نشر پیدا می كنند اصطلاحا سری كتاب یا مجموعه نامیده می شود.

تعریف كتابهای سری و مجموعه ای كمی دقیق تر است. اما پیش از اینكه به این تعریف بپردازیم بد نیست اشاره ای به جایگاه این كتابها در نشر حرفه ای دنیا داشته باشیم. به اعتقاد عبد الحسین آذرنگ مجموعه سازی در نشر حرفه ای امروز دنیا سازوكارهای بسیار پیچیده ای دارد. بسیاری از ناشران بزرگ ترجیح می دهند به جای اینكه در طول سال چندین عنوان مشخص كتاب وارد بازار كنند سرمایه خود را صرف انتشار مجموعه ای سودمند كنند.

مجموعه هایی كه در جوامع فرهنگ دوست به راحتی از سوی كتابخانه های عمومی، دانشگاه ها و مجموعه داران خصوصی و حتی مردم طبقه متوسط خریداری می شود، بر اساس سازوكاری كه در برخی از ایالت های آمریكا تعریف شده است .علاقه مندانی كه مایل به تهیه سری كتابها و یا مجموعه ها باشند و پول كافی برای خرید آنرا به صورت یكجا نداشته باشند می توانند این كتابها را به صورت اقساط تهیه كنند و اصلا این روش در كتابفروشی های ایالات متحده وجود دارد كه برای علاقه مندانی كه نمی توانند یك مجموعه را به صورت یكجا تهیه كنند شرایطی در نظر گرفته می شود از جمله اینكه كتابهای دوره ای را به صورت اقساطی به مردم می فروشند.

البته روش دیگری هم از سوی ناشران ابداع شده است كه بر اساس آن كتابهای دوره ای و بیش از چهار مجلد را در كتابفروشی ها پیش فروش می كنند و علاقه مندان با خرید سهام كتاب پیش از زمان انتشار آن هر ماهه مبلغ مشخصی را به حساب ناشر واریز می كنند و پس از مدتی بعد كتاب به صورت تك تك برایشان ارسال می شود.

از این گذشته اگر بخواهیم نگاهی به نشر حرفه ای امروز دنیا بیاندازیم می بینیم كه بیشتر موسسات مطرح در نشر امروز دنیا بخشی از توان تولیدی خود را معطوف به مجموعه و سری سازی و انتشار كتابهای دوره ای كرده اند. از جمله این ناشران در اروپا می توان به پنگوئن در انگلستان، زوركامپ در آلمان، گالیمار و زولما در فرانسه و همچنین لوسنت بوك، رندوم هاس و شعبه آمریكایی پنگوئن در ایالات متحده اشاره كرد.

و البته برخی از این ناشران مانند شعبه غربی پنگوئن، گالیمار و لوسنت بوك تخصص شان فقط در مجموعه سازی است، البته برخی مانند گالمار فرانسوی ها به جز این ، كتابهای دیگری منتشر می كند اما برخی دیگر مانند لوسنت بوك به جز مجموعه های چند ده گانه خود اصلا كتاب دیگری ندارد.

برخی بر این اعتقادند كه عمر مجموعه سازی در دنیای امروز به سر آمده است، چه اینكه دیگر كمتر شاهدیم كه حتی رمان های منتشر شده در غرب از ۲۰۰ یا۰۰۳ صفحه تجاوز كند و در معدود مواردی رمانی را خواهیم دید كه ۴۰۰ صفحه یا بیشتر داشته باشد و عموما نویسندگان و مولفان به سمت گزیده گویی و كوتاه نویسی روی می آورند. اگرچه شاید این سخن در مورد ادبیات داستانی و رمان صحت داشته باشد و به آن اذعان كنیم اما در مورد كتابهایی كه طبیعت آنها این است كه به صورت سری، دوره ای و مجموعه منتشر می شوند این گفته صحیحی به نظر نمی رسد. به هر حال در شرایطی كه همه اعتقاد دارند مردم تمایلی به مطالعه كتابهای بزرگ را ندارند مجموعه های بزرگ همچنان منتشر می شود.

هم اكنون انتشارات لوسنت بوك در ایالات متحده مجموعه های خود را به ۶۰ عنوان رسانده (۱) و هنوز هم دارد این كار را ادامه می دهد. مجلدات مجموعه تاریخ هان این ناشر تاكنون از ۱۲۰ عنوان گذشته و مجموعه ملل امروز هم تاكنون از ۶۰ جلد فراتر رفته است.

●●●

از تاریخچه انتشار مجموعه كتابها، اطلاعاتی در دسترس ما نیست و ما به منابعی در این حوزه دسترسی نداریم. دقیقا مشخص نیست كه این حوزه در نشر چگونه و چرا فعال شد اما به اعتقاد عبدالرحیم جعفری به طور قطع مجموعه سازی در سده های نوزدهم یكی از بخش های جدی نشر محسوب می شده است. این مساله ارتباط نزدیكی با سنت اشرافی در اروپا و ایالات متحده داشت. در بناهای اشرافی بخشی از ساختمان و عموما مهم ترین بخش آن به كتابخانه اختصاص می یافت. سالن بزرگ كتابخانه كه همه طبقات آن با چوب گردو ساخته شده، چون این چوب مقاومت زیادی در برابر رطوبت هوای مناطق حاشیه ایالت های پرباران و حاصلخیز جنوبی امریكا، دارد، این كتاخانه ها همگی طبقات یكسان و منظمی داشت كه الزاما باید كتابهایی یكسان در آنها چیده شوند و از این پس كلكسیوندار های كتاب مانند كلكسیوندارهای پروانه، عتیقه و چیزهای دیگر سراغ صحاف ها رفتند و به آنها كتابهایی یك اندازه دادند كه چرم روی جلد آنها هم باید رنگ خاصی داشته باشد.

اگرچه شاید به نظر برسد كه این موضوع زیاد از حد مبتذل است اما این اتفاقی است كه واقعا رخ داده است. حتی در ایران ناشران بزرگ و سرشناس هنوز هم نسخه های محدودی از كتابهایی را كه منتشر می شود به صورت سفارشی برای كتابخانه هایشان صحافی می كنند تا همه كتابها یك دست و یكرنگ باشد. این واقعیتی است كه سنت مجموعه سازی و تولید كارهای دوره ای و سری در نشر كتاب، خاستگاه اصلی اش طبقات بالاتر جامعه بوده اند.

●تفاوت مجموعه و سری كتاب چیست؟

سلسله كتابهایی كه در توالی یكدیگر و در ارتباط با یكدیگر منتشر می شود سری نامگذاری می شوند. یعنی هر كدام از این مجلدات به صورت جزئی از یك مجموعه بزرگ تر محسوب می شوند. ناشران بر اساس روش كار خود در نام گذاری این كارها هر كدام به گونه ای خاص عمل می كنند. برخی ممكن است مجموعه شعر هایی را كه از شاعران جوان منتشر می كنند با یونیفورم واحدی و با لوگو و یا طرحی خاص به عنوان مجموعه ادبیات امروز منتشر می كنند، به این نوع كارها بیشتر سری می گویند. اما مجموعه سازی از نظام مندی دقیق تری برخوردار و تابع شرایط خاصی است. در این خصوص بیشتر صحبت خواهیم كرد، پیش از آن نگاهی به مجموعه سازی در نشر حرفه ای ایران می اندازیم. سری سازی در نشر حرفه ای امروز از لوازم تولید مدرن است و فروشنده كتاب هم وقتی با این مجموعه مواجه می شود می داند كه محتوای كار چیست و به چه شكلی مواجه است. مجموعه سازی با سری سازی فرق دارد در این نوع از كتابها یك نفر به عنوان مدیریت مجموعه فعالیت می كند و این مدیریت به دو بخش مدیریت محتوا و مدیریت هنری تقسیم می شود كه هر كدام وظیفه جداگانه ای دارند و هر مدیریت وظیفه تولید بخشی از كتاب اعم از محتوا و قالب كار را بر عهده دارند.

مجموعه سازی بدون تدوین شیوه نامه ای مشخص ممكن نیست و در صورت فقدان شیوه نامه - كه یكی از مهمترین اركان تولید مجموعه ها است- كار دشوار می شود. عناصری جدا از هم كاری گروهی را شكل می دهند و برای تولید كتاب ستادی مشخص مستقر می شود.

●شیوه های مختلف تولید مجموعه ها

ممكن است ناشر نخست شیوه نامه ای مشخص داشته باشد و كار را به تحریریه ای مشخص بسپارد. حتی ممكن است بخشی از هر جلد را به نویسنده ای بسپارند. این شیوه كار مانند دائره المعارف نویسی است كه هر مقاله را به یك نویسنده می سپارند. همچنین برخی از ناشران از همان ابتدا تحریریه را مامور تدوین شیوه نامه می كنند و پس از آن كتاب را به مولفان مشخصی سفارش می دهند. یعنی شیوه نامه یك طرف كار قرار می گیرد و تالیف مجموعه در سوی دیگر. همچنین بر مبنای اینكه تصویرگری اهمیت بیشتری پیدا می كند كتاب را بر اساس تصاویر تدوین می كنند.

پیش از تدوین شیوه نامه نخست باید منابع شناسایی شود. به عنوان مثال می گویند در صحت موضوع، این منابع ملاك است؛ در روش بحث، این كتابها و تجربه ملاك استناد است. درمورد داستان فكر ایرانی كتابها به مولفان سفارش داده می شود بعد متن های تالیفی در تحریریه مورد بررسی قرار می گیرد همین پروسه درمورد تصاویر هم تكرار می شود و طبق شیوه نامه تدوین خواهد شد. مجموعه هایی كه صاحب شیوه نامه و وحدت رویه هستند بر دو گونه اند: ساده ترین شكل این است كه ناشر منتظر نویسنده می شود و یا سراغ او می رود. در جایی كه ناشر در تدوین مجموعه نقشی ندارد سری است.

نوع دوم كار گروهی از ابتدا در دومین كتاب ها نقش دارد و منابع و نوع مراجعات و رفرنس ها روشن است و جلد به جلد و یا بخش به بخش نویسندگانی مشغول تالیف هستند ولی كار دوباره به تحریریه باز می گردد.

●●●

هاشمی نژاد (ناشر) در مورد ویژگی و تفاوت سری كتاب و مجموعه كتاب می گوید: خیلی از ناشران تعدادی از كتابهای خود را با طراحی جلد و یونیفورم واحد و با مشخص كردن یك نام طراحی و منتشر می كنند. این گروه از ناشران در تبلیغات خود هم از نام این مجموعه استفاده می كنند. به این نوع كار انتشار سری كتاب می گویند.

احمدسمیعی گیلانی: انتشار مجموعه فرهنگ آثار یك كار عادی نبود بلكه یك حادثه مهم محسوب می شود كه ترجمه آن بیش از ده سال به طول انجامید. این كتاب دریایی از معارف است و آثار همه ملل از ایرانی و یونانی، شامل مقالاتی در معرفی كتاب های مهم ادبی، فلسفی، دینی و علمی جهان كه در زمینه های علمی و در رشته های گوناگون معرفت بشری منتشر شده در این دائرهٔ المعارف معرفی و تحلیل شده است.

ویژگی سری كتابها از نظر محتوایی این است كه ادیتور و یا سرپرست بخش در تولید كتابهای سری هم نقش دارد. به این معنی كه در شكل گیری خود مجموعه نقش ندارند در واقع در جذب و گزینش آثار و در كنار هم قرار دادن آن نقش دارند.

او تأكید می كند: این شیوه تولید كتاب از نظر اقتصادی هم مزایایی دارد. وقتی كتاب به این شكل تولید می شود در تبلیغ، بسته بندی و ارسال، كار ناشر را راحت تر می كند و كتاب های سری و مجموعه ای تكلیف ناشر را مشخص می كند. در امر تولید ناشر می داند كه كاغذ مورد نیاز او، سلفون، مقوا، قطع و دیگر موارد فنی مربوط به تولید كتاب چگونه است.

●ناشران چرا به مجموعه سازی روی می آورند؟

جدا از جنبه اقتصادی و توجه ناشران به این بخش از كار كه در جای خود انگیزه قوی نیز محسوب می شود از سوی خوانندگان هم اقبال زیادی به سوی خرید مجموعه ها وجود دارد. این انگیزه طیف وسیعی از كسانی كه به دنبال كتابخانه های كادویی و همچنین كتابهای لوكس و چند جلدی هستند را شامل می شود.

معمولا ناشران بعد از به پایان رسیدن مجموعه های موفق خود كه بر چندین جلد بالغ می شود اقدام به چاپ آنها با شیوه ای لوكس و نفیس می كنند. از سوی دیگر كتاب های مجموعه ای این حس را برای خواننده بوجود می آورد كه ناشر به جای او اندیشیده و زحمتی را متحمل شده است. مانند اینكه اگر ناشری اعلام كند كه ۳۰ رمان برتر جهان را در ۳۰۰ سال اخیر در مجموعه ای گرد آوری كرده است برای خوانندگانی كه تخصص بالایی در ادبیات ندارند شیوه ای برای مطالعه و تهیه سیری مطالعاتی است و ناشر با این كار خواننده را از اینكه برود ۵۰۰ كتاب بخواند و از میان آنها ۳۰ عنوان برتر را انتخاب كند بی نیاز كرده است.

●نگاهی به پیشینه مجموعه سازی در ایران

به گفته ایرج باباحاجی مجموعه سازی در ایران با انتشار كتابهای جیبی آغاز شد، اولین ناشری كه اقدام به انتشار اولین مجموعه كتابها كرد بنگاه چاپ و نشر بریانی در سال ۱۳۲۵ اطراف میدان فردوسی نزدیك به كلوپ حزب توده بود. بعد از شهریور۰۲۳۱فضای سیاسی و فرهنگی كشور به نسبت دو دهه قبل كمی بازتر شده بود.

ایرج افشار در خاطرات خود می نویسد: انتشارات حزب توده یكی از فعال ترین ناشران آن سالها بود كه بیشترین كتاب هایش ترجمه بود.

وی ادامه می دهد هر كس با توجه به زبانی كه می دانست اقدام به ترجمه كتابی می كرد و این كتابها به مرور چاپ می شد. البته این كتابها ویرایش نمی شد. منشورات و نشریات بنگاه نشریات و مطبوعات بریانی در دكه ای به فروش می رفت و در این دكه انواع مجموعه های پلیسی مانند داستان های شرلوك هلمز و ماجراهای آرسن لوپن و... به صورت مجموعه (سری) كتاب منتشر می شد. این ماجرا دو سال ادامه داشت یعنی تا سال ۷۲۳۱ و بعد از آن فعالیت بنگاه مطبوعاتی بریانی كمرنگ تر شد.

از دیگر موسسات فعال در انتشار مجموعه كتابها انتشارات آسیا بود كه در دهه ۴۰ و بعد از آن در دهه ۵۰ اقدام به انتشار سری كتابهای پلیسی كرد كه اغلب شخصیت های آنان ذهنی بود و به قلم پرویز قاضی سعید منتشر می شد. بعد از آن ر. اعتمادی پاورقی های خود را به صورت سری كتاب وارد بازار كرد.

تا پیش از سال ۱۳۲۸ و ترور شاه - كه فعالیت حزب توده در ایران ممنوع شد - بخش عمده ای از سری كتابها توسط ناشران مرتبط با حزب توده منتشر می شد و حتی فضای ادبی كشور هم به شدت متاثر از فعالیت این حزب بود. پس از آن و در سالهای بعد مهم ترین ناشرانی كه اقدام به انتشار سری كتاب می كردند نشر گوتنبرگ و ابن سینا بودند.

با ایجاد بنگاه ترجمه و نشر كتاب(۲) ( ۳۳۳۱) وضعیت نشر كتاب در ایران شكل دیگری به خود گرفت و نشر ایران پس از آن دچار تغییرات محتوایی شد. درست از این تاریخ به بعد سازمان تحریریه در نشر ایران راه اندازی شد و مجموعه سازی در دستور كار موسسات نشر ایران قرار گرفت.

مسعود لواسانی

پی نوشت ها:

۱. به نقل از اطلاعات مندرج در تارنمای این ناشر .

۲. این موسسه پس از انقلاب با عنوان انتشارات انقلاب اسلامی نامگذاری شد.

۳. این مجموعه در خارج از ایران و توسط ناشران اروپایی به چاپ رسیده است. بهای هر مجلد از آن بین ۱۵ تا ۲۶ یورو مشخص شده و دو ناشر آلمانی و فرانسوی آنها را به چاپ می رسانند.

۴. فرهنگ آثار، مجلد اول، صفحه ۲۰، تهران سروش، ۱۳۷۸.

---