مشروطه نامشروط

بازاریانی كه آذر ۱۲۸۴ در اعتراض به رفتار علاءالدوله حاكم تهران در حرم حضرت عبدالعظیم متحصن شده بودند خواسته هایشان عزل علاءالدوله و اخراج مسیو نوز بلژیكی بود اما با اصرار سیدمحمد طباطبایی تاسیس عدالتخانه هم به خواسته های متحصنین اضافه شد

بازاریانی كه آذر ۱۲۸۴ در اعتراض به رفتار علاءالدوله (حاكم تهران) در حرم حضرت عبدالعظیم متحصن شده بودند خواسته هایشان عزل علاءالدوله و اخراج مسیو نوز بلژیكی بود. اما با اصرار سیدمحمد طباطبایی تاسیس عدالتخانه هم به خواسته های متحصنین اضافه شد. در چنین اوضاعی متجددان فرصت را مناسب یافتند و با نفوذ در میان معترضان توانستند درخواست تاسیس عدالتخانه را به درخواست تاسیس مجلس ملی و بعد مشروطه تبدیل كنند. مشروطه خواهان گرچه توانستند خواست خود را به شاه تحمیل كنند اما برنامه مدون و روشن و هماهنگ شده ای برای تحقق مشروطه نداشتند و بعد از استقرار مشروطه هر كس به راهی رفت و برای خود سازی كوك كرد بدون اینكه به این فكر كند كه عاقبت راهی كه انتخاب كرده چه خواهد شد. آشوب و هرج و مرج نتیجه ای نداشت جز دیكتاتوری رضاخان. اگر مشروطه خواهان تصوری از پایان ناخوش خود داشتند شاید هیچ گاه مشروطه طلب نمی كردند.

شكست مشروطه دلایل و علت های بسیاری داشته كه به زعم نگارنده بی برنامگی و عدم وجود استراتژی مدون و شفاف و تاكتیك های هماهنگ شده یكی از دلایل شكست آن به طور خاص و هرگونه حركت سیاسی و اصلاحی به طور عام بوده است. مشروطه خواهان طیف متنوعی بودند كه برخی آرزوی جمهوریت را در سر داشتند، عده ای بر آن بودند كه مشروطه را با تعالیم اسلامی سازگاری دهند، دسته ای دیگر صرفاً سرنگونی شاه را نشانه گرفته بودند، گروهی وجود قانون را حلال مشكلات می دانستند و... به عبارت دیگر افراد و گروه های مختلف از ظن خود یار مشروطه شده بودند و مشروطه به آیینه ای تبدیل شده بود كه آمال و آرزوهای خود را در آن می دیدند. بسیاری از مشروطه خواهان از ریشه های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی مشروطه در كشورهای اروپایی بی اطلاع بودند و در ذهن خود توهمی از مشروطه داشتند كه آن را اصیل می پنداشتند و براساس آنچه كه در ذهن داشتند به گونه ای كه خود صحیح تشخیص می دادند عمل می كردند. عده ای چاره را در فضای رادیكال سیاسی می دیدند و می پنداشتند كه هرچه با شور و حرارت بیشتری شعارهای آزادی خواهانه و مترقی سر بدهند و قلم خود را لجام گسیخته رها كنند زودتر به هدف می رسند برخی دیگر به مصالحه با دربار می اندیشیدند و معتقد بودند كه تا درباریان و شاه را با خود همراه نكنند نمی توانند كاری از پیش ببرند. گروهی تهییج عوام الناس را كارساز می یافتند و فكر می كردند كه هرچه مردم از مشروطه بیشتر حمایت كنند سریع تر به نتیجه می رسند. همه مشروطه خواه بودند، اما این مشروطه خواهی مشروط به هیچ استراتژی، برنامه و تاكتیك های هماهنگ شده و نظم یافته ای نبود. مشروطه خواهان گرچه می خواستند قدرت شاه را مشروط كنند اما خود مشروط هیچ ضابطه و نظمی نبودند و خود را فعال مایشاء می دانستند و هر كاری را انجام می دادند.

گرچه كمیته انقلاب، انجمن مخفی و انجمن ها و گروه های گوناگون تشكیل شده بود، اما عدم تعامل و هماهنگی سبب شده بود كه هر گروهی خود را مشروطه خواه راستین بداند و دیگران را دروغین و خود را مركز نهضت قلمداد كند و از دیگران اطاعت و هماهنگی بخواهد. ناهماهنگی و بی برنامگی تا حدی بود كه حتی در بین یك گروه هم چند دستگی وجود داشت و افراد یك گروه یا انجمن هدف و برنامه هماهنگی نداشتند و براساس اتفاق یا دوستی دور هم جمع شده بودند.

اگر مشروطه خواهان استراتژی و تاكتیك های مشخص و یكسانی داشتند هیچ گاه لیاخوف یك روزه نمی توانست مجلس را به توپ ببندد و محمدعلی شاه یكه تازی كند، رضاخان نیز نمی توانست از قزاقی به پادشاهی برسد.

عدم وجود استراتژی و برنامه مشخص و مدون نه تنها آفت مشروطه بلكه آفت هر نوع حركت سیاسی و اصلاحی در تاریخ معاصر ایران بوده است. جنبش اصلاحاتی كه اكنون به كما فرو رفته و عده ای نیز مرگ آن را اعلام كرده اند یكی از دلایل عقیم ماندنش عدم وجود استراتژی مشخص و مدون بود. در اصلاحات نیز به مانند مشروطه افراد و گروه ها به دنبال تحقق خواست ها و نیات خود بودند و هیچ گاه بر سر اهداف و برنامه های مشخصی به اجماع نرسیدند و همین تشتت سبب شد كه ضد خود را تولید كنند.

ایرانیان هیچ گاه از شكست هایی كه داشته اند درس نگرفته اند و در حركت های بعدی باز هم همان اشتباهات را تكرار كرده اند به عبارت دیگر تاریخ معاصر ما به سیكل معیوبی تبدیل شده كه در حال تكرار است و بر این اساس است كه مطالبات ما هنوز همان مطالبات دوران مشروطه اند.

بیژن مومیوند

پی نوشت ها:

۱- تاریخ هجده ساله آذربایجان

۲ تا ۸- همان

---