تاریخچه كاربرد سفید روی در ایران

چون در زمان حجاج خوردن و آشامیدن در ظروف سیمین وزرین منع شده بود , حكما و صنعتگران ظروفی از سفیدروی ساختند كه در اصل طلا و نقره نبود , ولی ظاهری با همان رنگ و جلا و زیبایی داشته است

از پیشینه تهیه آلیاژ سفیدروی در ایران شواهد مكتوب جندانی در دست نیست .ابوالقاسم كاشانی در كتاب خود عرایس الجواهر و نفائس الاطائب به سفیدروی اشاره كرده است ( ر.ك. به ص ۴ ) . ابوالقاسم كاشانی در مورد پیدایش این آلیاژ آورده است :

(( چون در زمان حجاج خوردن و آشامیدن در ظروف سیمین وزرین منع شده بود ، حكما و صنعتگران ظروفی از سفیدروی ساختند )) كه در اصل طلا و نقره نبود ، ولی ظاهری با همان رنگ و جلا و زیبایی داشته است .

نمونه هایی كه در مناطق مختلف به دست آمده بیانگر آن است كه تهیه آلیاژ سفیدروی از دیرباز در ایران شناخته شده است . این آلیاژ گاهی به نام هفت جوش خوانده شده است . عده ای به اشتباه هفت جوش را آلیاژی از مس ، طلا ، نقره ، روی ( یا سرب ) ، قلع ، آهن ، جیوه ( یا پلاتین ) دانسته اند، در صورتی كه با تجزیه های انجام شده بر این اشیاء این نظر رد شده است .

بر اساس مدارك باستان شناسی موجود ، ساختن این اشیاء پیش از زمان حجاج ( در سال ۷۵ هـ .ق . به دستور عبدالملك مروان كار عراقین ، حجاز ، خراسان ، فارس و آن حدود به حجاج سپرده می شود) شناخته شده و متداول بوده است . به طور مثال از منطقه لرستان ظروفی از آلیاژ سفیدروی به دست آمده كه با هر دو روش چكش كاری و قالب ریزی ساخته شده اند، این ظروف به دو صورت ساده و منقوش هستند .

دو نمونه كاسه از اشیاء منقوش سفیدروی در بخش تاریخی و لرستان موزه ایران باستان ( موزهٔ علمی ایران ) نگهداری می شوند . یكی دیگر از نمونه های اولیهٔ سفیدروی ، كاسه ای است كه از كاوشهای مارلیك به دست آمده و متعلق به هزارهٔ دوم پیش از میلاد است . این كاسه دارای ویژگیهای ظاهری سفیدروی است : شكل ساده

( نیمكره ای ) ، ترك خوردگی در لبه و زنگاری كه به صورت دانه های جوشیده تمامی سطح ظرف را پوشانیده است .

قطعاتی از این نوع آلیاژ در كاوشهای علمی محوطهٔ باستانی ارجان نیز به دست آمده است . هر چند تاكنون نمونه ای از ظروف سفیدروی دورهٔ هخامنشی دیده نشده است ولی مسلم است در این دوره از این آلیاژ استفاده می شده است .

تعدادی ظروف سفیدروی مربوط به اواخر دورهٔ اشكانی و اوایل دورهٔ ساسانی در دیلمان به دست آمده است .

در سواحل جنوبی دریای خزر ( ناحیه گیلان ومنطقهٔ ساحلی مازندران شرقی ) تا كنون نمونه های چندی از اشیاء ساخته شده با سفیدروی مربوط به سدهٔ هفتم ـ هشتم میلادی ( اواخر دوره ساسانی ) شناخته شده است ، دوره ای كه طی آن حكام محلی این مناطق با حفظ استقلال سعی در انعكاس همان جلال و شكوه دربار ساسانی را داشتند . به همین دلیل با محدودیتهای اقتصادیی كه این حكام داشته اند امكان استفاده از طلا و نقره كمتر بوده است و برای ساختن ظروف ، سفیدروی را جایگزین این گونه فلزات گرانقیمت می كردند .

این آلیاژ در حالی كه زیبایی ، جذابیت و تلأ لؤ زروسیم را داراست، از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه است . به طوری كه در طی سده های اول تا سوم هجری كاربرد سفیدروی برای ساختن اشیایی به تقلید از ظروف نقره ای ساسانی بسیار مورد توجه قرار گرفت .

ظروف سفیدرویی كه از سواحل جنوبی دریای خزر به دست آمده است گرچه به اشكال مختلف و دارای مـوارد مصـرف گوناگون اند ، ولی سادگی شكل در آنها بسیار محسوس است . این ظروف كاسه های ساده و منقوش ، ظروف كشكولی ، تنگهایی با گردن بلند شیاردار ، بشقابهای پایه دار و بدون پایه ، سینیهای بزرگ ، ملاقه و غیره را شامل می شود . در تمامی دورهٔ اسلامی از آغاز تا دورهٔ صفوی ساختن اشیایی از سفیدروی ادامه داشته است . در این دوره علاوه بر قلمزنی و حكاكی برای زیباتر جلوه دادن ، ظروف با روش ترصیع ( به ویژه نقره كوب ) تزیین می شدند .

هنرمندان فلزكار این دوران ظروف بسیار زیبایی از سفیدروی پدید آوردند . بر اساس این شواهد ، در سده های نخستین اسلامی از سفیدروی به مقدار فراوانی استفاده شده است . همچنین در سدهٔ چهارم تا هفتم هجری ( ۱۰تا ۱۳ میلادی ) استفاده از سفیدروی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت . پس از حمله مغول ، زمانی كه هنرمندان خراسان به علت ویرانی شهرها و مراكز هنری به مناطق غرب مهاجرت كردند ، ساختن ظروف با استفاده از سفیدروی در غرب ادامه یافت .

در دورهٔ تیموری ظروف سفیدروی در كارگاههای فلزكاری احیاء شدهٔ خراسان ساخته شد . مدارك موجود دال بر این نظر است كه ساختن ظروف با سفیدروی تا دورهٔ صفوی كم و بیش ادامه داشته است . به طوركلی دردورهٔ اسلامی ظروفی كه با سفیدروی ساخته شده اند به شكلهای مختلف و با تزیینات متفاوت هستند ولی كاسه های نیمكره ای ، سینی ، بشقاب ، جامهای پایه دار ، قاشق ، كفگیر و… عمومیت بیشتری دارند .

● روش ساختن اشیاء سفیدروی

اشیاء ساخته شده از سفیدروی در حرارت بین ۵۵۰ تا ۷۵۰ درجهٔ سانتیگراد قابل چكشخواری است و در این درجه حرارت است كه می توان با ضربات چكش به آن شكل داد .

سفید روی اگر كمی سردشود و رنگ قرمز ناشی از گداختگی را از دست بدهد ، به هیچ عنوان ضربه پذیر نخواهد بود و باكوچكترین ضربه شكسته می شود . به این دلیل است كه اكثر ظروف ساخته شده از سفید روی دارای ترك خوردگی و شكستگیهایی با لبهٔ تیز و برنده هستند .

در صورتی كه در مفرغها ی با درصد كم قلع ( سایر انواع مفرغ ) قابلیت چكشخوری بسیار بیشتر است و اگر ضربهٔ شدیدی به آنها وارد شود نمی شكنند و فقط تغییر شكل پیدا می كنند . چنان كه یاد شد درصد بالای قلع در این اشـیاء بـاعث شكنندگی زیـاد و كـاهش قابلیت چكشخوری می شود و از این روی تنوع زیادی در شكل این اشیاء دیده نمی شود ـ مگر در نمونه هایی كه به روش قالب ریزی ساخته شده اند .

▪ اشیاء ساخته شده از سفیدروی را از نظر فن ساخت می توان به دو گروه اصلی تقسیم كرد : الف ) روش قالب ریزی .

این گونه اشیاء نسبت به اشیایی كه از طریق چكش كاری ساخته شده اند ضخامت بیشتر و وزن سنگینتری دارند . در مواردی بعد از قالب ریزی مجدداً در معرض حرارت قرار می گیرند و چكش كاری می شدند و به این وسیله هنرمند شكل زیباتری به شیء می دهد .

ب ) روش چكش كاری .

اشیایی كه با این روش ساخته می شدند ضخامت كمتر ، وزن سبكتر و شكل ساده تری دارند . در بعضی اشیاء ساخته شده با روش چكش كاری ، هنرمند پس از ساختن شیء برای از بین بردن آثار ضربات چكش آن را با ابزار نوك تیز پرداخت می كند .

● روش تزیینات ظروف ساخته شده از آلیاژ سفیدروی

برای تزیین اشیاء ساخته شده از سفیدروی از روشهای متداول تزیینی دیگر فلزات استفاده شده است.

۱) قالبی .

نقشهایی كه در قالب شكل گرفته اند و غالباً نقوش نقوش هندسی هستند .

۲) قلمزنی .

با وارد آوردن ضربات چكش بر انواع مختلف قلم ، طرحهای گوناگون بر روی ظرف نقش می شود . البته پشت ظرف را با ماده ای مخلوط از قیر ذوب شده و گچ می پوشانند تا به دلیل ضربات ، شیء تغییر شكل پیدا نكند یا شكسته نشود .

۳) حكاكی .

این روش مانند قلمزنی است ، با این تفاوت كه هنرمند به وسیلهٔ ضربات چكش بر قلمهایی به شكلهای گوناگون ، با برداشتن قسمتهایی از زمینهٔ كار ، طرح مورد نظر را روی شیء ایجاد می كند.

۴) برجسته كاری ( جنده كاری ) .

در این روش بر خلاف روشهای قلمزنی و حكاكی كه نقوش مورد نظر به صورت مقعر تصویر شده اند‌ ، هنرمند طرحهای دلخواه را به طور برجسته نمایان می كند .

۵) ترصیع .

بر اساس شواهد باستان شناسی موجود به نظر می رسد كه از این روش در دورهٔ اسلامی بیشتر استفاده شده است ( در دوره های پیشین این روش تزیین بر روی دیگر انواع فلزات معمول بوده است ) . در اشیاء ساخته شده از سفیدروی در دورهٔ اسلامی ترصیع با نقره انجام شده است . برای ترصیع ، اطراف نقش مورد نظر را با خطوط ممتد و یا نقطه چین قلمزنی و مشخص می كردند ، سپس زمینه فلز را كمی حرارت می دادند و مفتولهای باریك نقره ( مطابق نقش ) به وسیلهٔ چكش در این محدوده كوبیده و جایگزین می شد .