فیلسوف شرق

به مناسبت سالروزبزرگداشت آیت الله علامه محمد حسین طباطبایی

علامه سید محمد حسین طباطبایی در بیست ذی الحجه الحرام ۱۳۲۱ قمری، مطابق با ۱۲۸۱ شمسی، در تبریز در خاندان علم و تقوا دیده به جهان گشود. تحصیلات خود را در سن ۹ سالگی، که پدر و مادر خود را از دست داده بود، شروع کرد و در مدت کوتاهی علاوه بر یادگیری قرآن مجید، کتاب‌های متداول روز از جمله گلستان و بوستان سعدی، اخلاق مصور و انوار سهیلی، تاریخ معجم و منشآت امیر نظام، ارشاد الحساب و نصاب الصبیان را فرا گرفت و زیبانویسی را از مرحوم آقا میرزا علی نقی آموخت و در سال ۱۲۹۷ شمسی، به فراگیری علوم عربی روی آورد. او در اوایل تحصیل علاقه زیادی به ادامه تحصیل نداشته است. خود ایشان از روزگار تحصیل چنین می گوید؛

«در اوایل تحصیل که به نحو و صرف اشتغال داشتم علاقه زیادی به ادامه تحصیل نداشتم و از این روی هر چه می خواندم نمی فهمیدم ....... پس از آن یک بار عنایت خدایی دامنگیرم شده، عوضم کرد. در خود یک نوع شیفتگی و بی تابی نسبت به تحصیل کمال حس نمودم؛ به طوری که از همان روز تا پایان تحصیل که تقریبا هجده سال کشید هرگز نسبت به تعلیم و تفکر، احساس خستگی و دلسردی نکردم و زشت و زیبای جهان را فراموش کردم ......... در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی، به حداقل ضروری قناعت نموده؛ باقی را به مطالعه می پرداختم. بسیار می شد -بویژه در بهار و تابستان - که شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه می گذراندم.........»

عشق و شور به تحصیل و تکامل، استاد را بر آن داشت که از شهر خویش رو به سوی سینای اسرار، «نجف اشرف» هجرت کند تا از شراب عشق علی (ع) جامی نوشیده و طریق معرفت و راه رستگاری را بهتر و بیشتر بپیماید.

● مهاجرت به نجف اشرف

در سال ۱۳۰۴ شمسی، برای ادامه تحصیلات، عازم نجف می شود و در یازدهمین سال اقامت، از محضر اساتید و آیات عظام حاج میرزا محمد حسین نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ محمد حسین غروی اصفهانی، حاج میرزا علی ایروانی، میرزا علی اصغر ملکی مفسر عظیم الشان قرآن و حاج میرزا علی قاضی طباطبایی صاحب مکاشفات و کرامات، بهره های فراوان می برد. آیت الله میرزا علی قاضی طباطبایی به وی اخلاق و عرفان و راه صحیح سیر و سلوک را می آموزد و چنان شخصیت علامه را تحت تاثیر قرار می دهد که استاد می گوید: «ما هر چه داریم از مرحوم قاضی داریم.»

در سال ۱۳۱۴ شمسی به تبریز با ز می گردد و حدود ده سال در آنجا اقامت می کند و از تدریس و تفکر علمی باز می ماند.

● هجرت به قم

در سال ۱۳۲۴شمسی، که متفقین از ایران خارج شدند، منطقه دستخوش ناامنی و قتل و غارت گردید. از این رو تصمیم گرفتند که به یک شهر علمی کوچ کنند و از قرآن طلب خیر کردند، این آیه آمد؛ «هنالک الولایه لله الحق هو خیر ثوابا و خیر عقبا.»

از این رو در فروردین ۱۳۲۵ عازم قم شده و اشتغالات علمی را از سر گرفتتند. خودشان می گویند: «هنگامی که به قم آمدم، مطالعه ای در برنامه درسی حوزه کردم و آن را با نیازهای جامعه اسلام سنجیدم و کمبودهایی در آن یافتم و وظیفه خود را تلاش برای رفع آنها دانستم. مهمترین کمبودها در زمینه تفسیر قرآن و بحث های عقلی بود، از این رو درس تفسیر و درس فلسفه را شروع کردم و با این که در جو آن زمان، تفسیر قرآن، علمی که نیازمند به تحقیق و تدقیق باشد، تلقی نمی شد و پرداختن به آن شایسته کسانی که قدرت تحقیق در زمینه‌های فقه و اصول را داشته باشند، به حساب نمی آمد بلکه تدریس تفسیر، نشانه کمی معلومات به حساب می آمد. من اینها را برای خودم عذر مقبولی در برابر خدای متعال ندانستم و آن را ادامه دادم تا به نوشتن تفسیر المیزان انجامید.»

درس فلسفه نیز در آن عصر خوشنام نبود. از این رو تلاش های بسیاری در تعطیل این درس انجام می شد اما رفتار مودبانه استاد و برخورد مهربانانه آیت الله العظمی بروجردی ابرهای تیره سوء تفاهم را کنار زد. به هر روی تشکیل جلسات عمومی و خصوصی این عالم فرهیخته و حضور شاگردان اندیشمندی همچون آیت الله مطهری باعث نقد و بررسی فلسفه های غربی - مخصوصا ماتریالیسم دیالکتیک - گردید و آثار و برکات جاودانه ای در تدوین کتب فلسفی به همراه خود آورد. هر روز که سپری می شد ابعاد علمی و چهره چشمگیر علامه بیشتر از گذشته نمایان می شد. شعاع شخصیت این استاد فرزانه به داخل کشور محدود نگردید، بلکه اندیشمندان بسیاری را به سوی خویش کشاند و در تمام ابعاد اسلام به بحث و گفتگو با آنان منجر شد. این عظمت بدانجا انجامید که دولت آمریکا توسط شاه ایران از علامه دعوت رسمی کرد تا در دانشگاه های آن کشور «فلسفه شرق» را تدریس نماید! روح بلند و بینش کم نظیر علامه دست رد به آن همه اصرار زد. او زندگی محقرانه در قم و جلسات درس با طلاب و تربیت شاگردانی فاضل را بر تمامی ظواهر فریبا ترجیح می داد.

● یادگارهای ماندگار

‌علامه آثاری گرانبها و جاودانه بسان مشعلی فروزان فرا راه دانش پژوهان آفرید. کتابهایی چون ؛

۱) تفسیر المیزان

۲ ) بدایه الحکمه

۳) نهایه الحکمه

۴) اصول فلسفه و روش رئالیسم

۵) حاشیه بر کفایه

۶) شیعه در اسلام

۷) مجموعه مذاکرات با پروفسور هانری کربن

۸) خلاصه تعالیم اسلام

۹) روابط اجتماعی در اسلام

۱۰) بررسیهای اسلامی

۱۱) آموزش دین و ...

● وفات و مدفن ایشان

سرانجام علامه سید محمد حسین طباطبایی پس از هشتاد سال عمر با برکت، به دنبال یک کسالت طولانی، در روز یکشنبه ۲۴ آبان ۱۳۶۰ شمسی، چشم از جهان فرو بست. درگذشت ایشان ضایعه ای بس بزرگ برای عالم تشیع و مصیبتی سنگین برای جهان اسلام بود. پیکر مطهر حضرت علامه در حرم حضرت معصومه علیها السلام به خاک سپرده شد.