ایذه شهری که باید از نو شناخت

ایذه شهری باستانی در بخش زاگرس چین خورده یا میانه زاگرس, مردم آن لر و بختیاری و به جای مانده از هزاره های پیش از میلاد مسیح از ویژگی های مختلفی برخوردار است

ایذه شهری باستانی در بخش زاگرس چین‌خورده یا میانه زاگرس، مردم آن لر و بختیاری و به‌جای‌مانده از هزاره‌های پیش از میلاد مسیح از ویژگی‌های مختلفی برخوردار است. استقرار و حاکمیت پادشاهان پارینه‌سنگی، ایلامی، هخامنشی و ایلیمایی در سرتاسر کوهستان و دشت ایذه، این شهر را در زمره مهم‌ترین شهرهای تاریخی با ده‌ها نقش‌برجسته و سنگ‌نوشته قرار داده است.

ایذه دارای سه منظر جاذبه‌های تالابی، دشتی و کوهستانی است و در کمتر شهری از جهان این سه جاذبه با هم تلاقی می‌کنند، وجود چنین پدیده‌ای در اکوتوریسم و ژئوتوریسم هم نقش قابل‌توجهی می‌تواند داشته باشد.

با این حال برخورداری از ویژگی‌های تاریخی بود که در مقاطعی ایذه به عنوان محلی برای دوره عالی آموزش باستان‌شناسی از سوی مرکز وقت باستان‌شناسی کشور انتخاب شده بود تا گروهی از بهترین باستا‌ن‌شناسان امروز کشور که در آن زمان می‌خواستند در مرکز وقت باستان‌شناسی استخدام شوند در دهه ۱۹۷۰ با «هنری رایت» به ایذه بیایند و کاوش‌های باستان‌شناسی خود را انجام دهند.

سیدمنصور سیدسجادی (سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی شهر سوخته)، اسماعیل یغمایی (از باستان‌شناسان پیشکسوت که تاکنون سرپرست چندین محوطه باستانی بوده است)، الهه شاهی، اسماعیل بنایی، شهین عاطفی و حاتمی از جمله این افراد بوده‌اند که بعدها جعفر مهرکیان که وی نیز دانش‌آموخته همین دوره‌ها بود اما در گنبدسلطانیه به سرپرستی سعید گنجوی تپه نور را مورد کاوش قرار داده بود به ایذه آمد و سال‌ها در این شهر کار کرد. وجود آثار و سنگ‌نوشته‌ها و سنگ‌نگاره‌های باستانی مربوط به همه دوران‌های تاریخی ایذه کنونی، آیاپیر، آنزان، مال میر قدیمی را به عنوان شهر نگارکنده‌های سنگی و صخره‌ای ایران برجسته کرده است.

مطالعات فعالیت‌های باستان‌شناسی که منجر به بررسی محدوده سدها شد حکایت از آن دارد که نخستین بررسی‌های محوطه‌های تاریخی به منظور نجات‌بخشی آثار که در محور دریاچه‌ها قرار دارند در دهه ۷۰ میلادی در ایذه و در محدوده سد شهیدعباسپور (سد رضاشاه قبل از انقلاب) آغاز شد که بعدها در سال ۱۳۸۳ خورشیدی در طرح نجات‌بخشی محوطه سد کارون ۳، هیاتی به سرپرستی جعفر مهرکیان این محوطه را مورد بررسی قرار دادند. مطالعات بعدی باستان‌شناسی به منظور نجات‌بخشی آثار در محدوده سدها در سال ۱۳۸۶ مربوط به نجات‌بخشی آثار محوطه سد کارون ۲ در دشت سوسن است که به سرپرستی سیدمحمود میراسکندری صورت گرفت. فارغ از همه خاصیت‌های مطالعات باستان‌شناسی در محور سدهای کارون ۲ و ۳ در ایذه باید اشاره کرد که آگاهی از قدمت دیرینه ایذه که به دوران فراپارینه‌سنگی و عصر سنگ هم می‌رسد بیشترین اهمیت را داشت چرا که در یک بررسی مشخص شد ۳۱ غار و اشکفت و محوطه باز با سنگ ابزارهایی که اکثرا متعلق به فراپارینه‌سنگی هستند، شناسایی شده‌اند. از آنجایی که آثار به‌دست‌آمده در ایذه به دو دوره «ایلام قدیم» و «ایلام نو» تقسیم می‌شود از دوره ایلام قدیم هم اکنون آثاری همچون نقش برجسته شاهسوار و نقش برجسته خنگ اژدر و از ‏دوره ایلام نو نیز نقش برجسته و سنگ‌نوشته‌های به‌جای‌مانده در کول فره (کول فرح) و اشکفت سلمان برجسته و نمایان هستند.

همچنین از دوران اشکانی و ایلیمایی نیز می‌توان به آثار برجای‌مانده همچون سنگ‌نگاره خُنگ یارعلی‌وند، خنگ کمال‌وند و کتیبه‌ ایلیمایی‌اش، نقش‌برجسته شاخص خنگ اژدر و قلعه کژدمک اشاره کرد. اکنون که بخشی از سابقه تاریخی ایذه در شمال‌شرقی خوزستان معرفی شد و اکنون به نظر می‌رسد بسیاری از علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ در ایران و خارج از کشور با این بخش از سرزمین‌مان آشنایی ندارند این شرایط را باید محصول کدام عملکرد دانست؟ با اینکه ایذه بیش از آنکه یک شهر صنعتی و حتی متکی به دامپروری و کشاورزی باشد شهری تاریخی با برخورداری از جاذبه‌های فراوان گردشگری در دو حوزه تاریخی و طبیعی است اما تاکنون از این ظرفیت استفاده نکرده است و به حداقل درآمدهای دامپروری و کشاورزی بسنده کرده است. ایذه که در مسیر راه ارتباطی خوزستان – چهارمحال و بختیاری و اصفهان قرار دارد اما با توجه به اهمیت و موقعیت خود رشد نکرده و اگر تنها بخشی از پیشنهادات همایش‌های راهکارهای توسعه پایدار شهرستان ایذه عملیاتی و اجرایی می‌شد باید امیدوار بود که تحولی در این شهر در حوزه اشتغال‌زایی، تبدیل این شهرستان به یک پایگاه درجه اول باستان‌شناسی، رونق اقتصاد محلی، محرومیت‌زدایی، ارتقای سطح علمی و فرهنگی و... به وقوع بپیوندد.

مجتبی گهستونی