فصل همگرایی جنبش های اسلامی

نگاهی بر رویکردهای نوین جنبش اخوان المسلمین

انتخاب دبیرکل جدید اخوان المسلمین مصر همزمان شد با دیدگاه‌های تازه‌ای که این جنبش در ارتباط با جریان‌های سیاسی جهان اسلام ارائه کرده است. کارشناسان خاورمیانه بر این باورند که با انتخاب محمد بدیع به عنوان رهبری جدید، اتفاقات تازه‌ای در استراتژی بروز خواهد کرد. همچنان که تیم رهبران جدید این جنبش وعده‌ داده اخوانی‌ها گام‌های تازه‌ای برای نزدیکی به دیگر نهضت‌های انقلابی خاورمیانه برمی دارند.

تفاوت لیدر جدید این جنبش – محمد بدیع – با رهبران سابق آن نظیر محمد مهدی عاکف این است که او دارای پایگاه دانشگاهی است. به این اعتبار «بدیع» در عین شهرت خویش به عنوان یکی از سرآمدان مبارزه، یک نظریه پرداز نیز به حساب می‌آید لذا انتظار می‌رود مناسبات اخوان المسلمین با جنبش‌های دیگر را گسترش دهد.

نسل جدید رهبران اخوان در پی تلفیق‌ آرمان‌های جنبش با واقعیات سیاسی جهان اسلام هستند و محمد بدیع یکی از نمادهای این جریان است. این واقع‌گرایی در عمل سران اخوان المسلمین را بر آن داشته تا برخی از مرزبندی‌ها و قالب‌های ذهنی نسل قبلی رهبران جنبش فراتر روند. مثال بارز این تغییر نگاه، مواضعی است که رهبری این جنبش در قبال حوادث لبنان، عراق، فلسطین و ایران اتخاذ می‌کند. در این نگرش نو،

اخوان المسلمین با چشم پوشی از تبار و تعلقات فرقه‌ای و قومی، به همراهی با همه گروه‌‌هایی می‌پردازد که پرچم مبارزه با بی‌عدالتی و اشغالگری بویژه علیه اسرائیل را در دست دارند. تفاوتی نمی‌کند که این گروه مبارزه شناسنامه لبنانی داشته باشد یا عراقی، جزو مذهب تشیع باشد یا مسیحی.

پیروی از اندیشه واقع گرایی، روابط اخوانی‌ها با گروه‌های سیاسی داخل مصر را نیز متحول ساخته است. همان‌گونه که محافل سیاسی مصر نقل می‌کنند محمد بدیع به عنوان نهمین رهبر اخوان المسلمین در حال پایه‌ریزی مناسبات و همکاری‌های تازه با احزاب دیگری مثل الکفایه (ائتلافی که از سوی طیف نیروهای چپ هدایت می‌شود) یا الغد (که با رهبری ایمن‌النور سعی می‌کند طیف نخبگان و روشنفکران هوادار دموکراسی در مصر را نمایندگی کند) است.

اولین نتیجه این همکاری، موج اعتصاب‌ها و تظاهراتی بود که در اعتراض به فقر و تبعیض با حضور همه جریان‌های اپوزیسیون مصر به راه افتاد. با آن‌که محور این اعتصاب‌ها اتحادیه‌های کارگری بود و جریان‌های چپ به رهبری جنبش الکفایه آن را تدارک دیده بودند اما اخوان المسلمین نیز به حمایت از آن پرداخت. در حال حاضر نیزاغلب در تظاهراتی که علیه سیاست‌های سرکوب‌گرانه دولت مبارک به راه می‌افتد شاخه‌های مختلف اپوزیسیون دوشادوش هم حرکت می‌کنند به نوعی که اخوان المسلمین نیروهایی مذهبی و مساجد را بسیج می‌کند و گروه‌های سیاسی مثل الکفایه نیز طیف‌های کارگران و چپ یا ملی‌گرا را.

● اقتضائات عصر جدید مبارزه

اخوان المسلمین رویکردهای سیاسی جدیدی در عصر کنونی دنبال می‌کند که در حیات ۸۰ ساله این جریان بی‌سابقه است. در همه این سال‌ها اخوانی‌ها به تنهایی استراتژی مبارزه با نظام‌های حاکم را دنبال می‌کردند.از ۱۹۲۸ که حسن البنا سنگ بنای این جنبش را در شهر اسماعیلیه‌ در کنار کانال‌ سوئز گذاشت تاکنون، این جنبش به تکروی سیاسی در داخل و خارج مصر شهره بود. هر چند حسن البنا و رهبران پس از او نظیر سید قطب و ابوالاعلی مودودی همگی «نظریه اتحاد جهان اسلام» را مطرح می‌کردند اما در عمل رهبران این جنبش، از ائتلاف و همپیمانی با گروه‌های سیاسی دیگر امتناع می‌ورزیدند. چنین سیاستی درداخل مصر هزینه‌های سنگینی برای اخوانی‌ها در برداشت زیرا آنها ناگزیر شدند که نزدیک یک قرن در کانون سرکوب‌های امنیتی قرار گیرند. حتی برخی از کارشناسان دلیل ناکامی این جنبش در تغییر حکومت و ناکامی بیش از نیم قرن مبارزه آن را در همین مرزبندی‌های ایدئولوژیک جنبش با گروه‌ها و فرقه‌های دیگر می‌جویند.

این در حالی است که بسیاری از گروه‌‌های داخل و خارج مصر در سطح اهداف و‌آرمان با اخوان المسلمین وحدت نظر داشتند. این اشتراک در آرمان را هم در دهه ۵۰ و ۶۰ می‌توان مشاهده کرد که اغلب گروه‌های سیاسی جهان عرب در پی استقلال سیاسی و استعمار ستیزی بودند و اخوان المسلمین فرصت آن را داشت که بسیاری از نیروهای ملی‌گرای عرب را جذب کند و هم در دو دهه اخیر که عصر بیداری اسلامی نام گرفته است.

دومین رویکردی که گفته می‌شود محمد بدیع به اقتضای شرایط سیاسی مصر آن را در دستور کار قرار داده تقویت روند مبارزه دموکراتیک است. البته این تغییر از دوره رهبری محمد مهدی عاکف شروع شد اما در برهه کنونی که موضوع انتقال قدرت در مصر و انتخاب جانشینی حسنی مبارک قوت گرفته است نمود بیشتری دارد.

رهبران جدید اخوان المسلمین تلاش زیادی برای اصلاح چهره این جریان به عمل می‌آورند به همین دلیل از ابزارهای مدرن رسانه‌، دانشگاه، اینترنت و اتحادیه‌های صنفی و نهادهای مدنی برای برقراری تعامل با جامعه بیشترین بهره را می‌گیرند. دلیل انتخاب این رویکرد، تصویر ناهنجاری است که در ۸ دهه گذشته حاکمان قاهره از این جنبش به عنوان نیرویی خشونت‌طلب و ناسازگار با جهان مدرن ارائه کرده‌اند؛ محمد بدیع به صراحت براین اندیشه پافشاری کرده است که جنبش در عین حال که بر رعایت قوانین اسلامی تلاش می‌کند اما در سطح کلان دست دوستی و همکاری به همه گروه‌های سیاسی می‌دهد. رهبری جنبش برای پرهیز از بالابردن هزینه درگیری با حکومت پلیسی مبارک در داخل، روش مبارزه مدنی را برگزیده اما در خارج همانند دیگر گروه‌های مقاومت اسلامی از مبارزه مسلحانه برای پایان دادن به اشغال سرزمین‌های اسلامی بویژه فلسطین دفاع می‌کند.

این خط مشی را رهبران اخوان در دیگر شاخه‌های منسوب به اخوان المسلمین در کشورهای مختلف عربی نیز برگزیده‌اند به گونه‌ای که همه هواداران جنبش در انتخابات کشورهای عربی شرکت کرده و بر اصلاحات سیاسی و مبارزه پارلمانی تأکید می‌ورزند.

رویکرد جدید جنبش تحت عنوان مبارزه مدنی یا دموکراتیک خیلی سریع به‌بار نشست و اخوان‌المسلمین توانست از انتخابات سال ۲۰۰۵ کرسی‌های زیادی را در پارلمان بدست آورد و با ۸۰ کرسی چهره قوی ترین نیروی اپوزیسیون را از خود به نمایش بگذارد. این پیروزی در سطح محدودتر نصیب شاخه اخوان در اردن شد. اما نظام‌های سیاسی حاکم در اردن و مصر این رویکرد را نیز برنتافتند. در قاهره دولت «حسنی‌مبارک» فعالیت احزاب مذهبی را ممنوع اعلام کرد و پس از این اعضای اخوان المسلمین هم که به این ترتیب از نظر قانونی کنار گذاشته شدند، تصمیم گرفتند به عنوان کاندیداهای مستقل در انتخابات شرکت کنند. دولت مصر در حال حاضر نیز همچنان برای تضعیف هر چه بیشتر این جنبش صدها نفر از اعضای آن را دستگیر کرده و برای سرکوب آن می‌کوشد.

● مخالفان خویشاوندی ایدئولوژیک ارتباط جدی میان ضرباهنگ سرکوب‌

اخوانی ها در کشورهایی مثل اردن و مصر با اندیشه رهبران جدید این جنبش برای بازسازی سیاسی وجود دارد.

هر اندازه جنبش اخوان المسلمین به گروه‌های مبارز دیگر در داخل و خارج نزدیک‌تر شد هراس حکومتگران نیز افزون‌تر گردید. به طور مثال یکی از نگرانی های جدی دولت مبارک و ملک عبدالله حمایت‌هایی است که اخوانی‌ها از جنبش حزب الله در لبنان به عمل می‌آورند. پیروزی خیره کننده حزب الله بر دشمن صهیونیستی اخوان المسلمین را که تا پیش از این حریف حزب الله و دیگر جنبش‌ها بود به بازنگری جدی واداشت به گونه‌ای که برای اولین بار رهبر آن به تحسین مقاومت لبنان پرداخت. این تصمیم با واکنش تند محافل عربی بویژه جناح سعودیها روبه‌رو شد. دولت مبارک همصدا با سعودی ها با بازداشت هوادران حزب الله، این جنبش را به مداخله در امور خود متهم کردند.

العربیه و الشرق الاوسط به عنوان دو تریبون عربستان به تخریب وی مبادرت کردند تا حدی که سردبیر الشرق الاوسط در سرمقاله‌ای علیه وی نوشت: مگر عاکف عرب نیست که به حمایت از ایران و شیعه می‌پردازد.این شکاف میان اخوان المسلمین در جنگ غزه و پس از آن‌که عربستان و مصر در صف مقابل حماس ایستادند به اوج رسید. محمد مهدی عاکف رهبر وقت اخوان‌المسلمین مصر در موضعی صریح و شفاف تأکید کرد مقاومت تنها گروهی است که منافع لبنان را در مقابل طرح امریکایی و صهیونیستی مشخص می‌کند. عاکف گفته است چهره مقاومت تغییر ناپذیر است و اگر تلاش شود علیه وجهه مقاومت تبلیغات شود این تلاشها راه به جایی نخواهد برد و در نهایت به نفع مقاومت خواهد بود. جبهه اقدام اسلامی اردن نیز بر حمایت از مقاومت و پرهیز از تعرض به مقاومت که حامی لبنان است تأکید

می کند. جبهه اقدام اسلامی در بیانیه‌ای تأکید کرد مقاومت، همواره ثابت کرده است که بهترین راه مقابله با طرح سیطره‌جویی امریکا و صهیونیستها است.

در نظر نظام‌های استبدادی جهان عرب خطر رویکرد جدید جنبش اخوان المسلمین بیشتر از استراتژی سنتی این جنبش است زیرا هر دو رویکرد همسویی اخوان با حزب الله و رویکرد مبارزه مدنی آن، شمار بیشتری از مخالفان حکومت را زیر چتر نفوذ خویش در می‌آورند. بنابراین انتظار می‌رود که فشارهای سیاسی نظام سیاسی مصر در دوره رهبری محمد بدیع بیشتر از گذشته شود. بویژه این که این دوره اخوانی‌ها با آزمون دشواری به نام انتقال قدرت مواجه هستند. قرائن حاکی از آن است که سختگیری رئیس جمهور ۸۱ساله مصر برای آن که نظر موافق اخوانی‌ها را برای ریاست جمهوری پسرش جمال در انتخابات سال آینده جلب کند بیشتر شده است.

بر همین منوال روابط میان دولت اردن با «جبهه عمل اسلامی» که در واقع شاخه اردن اخوان المسلمین به حساب می‌آید رو به تیرگی گرائیده است. این روابط به دلیل ارتباط نزدیک این جبهه با سازمان حماس تیره تر نیز شده است. البته در کشورهای دیگر جهان عرب مثل تونس به جای روش زندان، از شیوه تبعید اعضای برای مهار جنبش استفاده می‌شود.

به باور کارشناسان حکومت‌های جهان عرب در وضع فعلی که اوج‌گیری قدرت جنبش‌های انقلابی برخاسته از بطن اخوان المسلمین مثل حماس معادلات خاورمیانه را برهم زده است سعی می‌کنند شاخه‌های اخوان المسلمین به صورت منزوی و محافظه کار باقی بماند زیرا هر چه این گروه به سمت مبارزه دموکراتیک و پارلمانی رود احتمال تکرار پیروزی ژانویه ۲۰۰۶ حماس قوی‌تر است و به همان اندازه محبوبیتش افزایش پیدا می‌کند.

با این حال سرکوب‌های دولت‌های عربی از اعتبار جهانی جنبش اخوان المسلیمن نکاسته است، به نوعی که طرف‌های غربی در سال‌های اخیر اقبال ویژه‌ای به مراوده سیاسی با این جنبش نشان داده‌اند. حتی دولت‌ امریکا در آخرین روزهای حکومت بوش چراغ سبزمذاکره به این جنبش نشان داد.

شواهد نشان از این دارد که پس از تثبیت قدرت حماس و نیز اقبال مردم مصر به اخوان المسلمین، در اروپا سیاستمداران بیشتری نسبت به رایزنی با اخوان المسلمین تمایل نشان می‌دهند. در سال ۲۰۰۹ برخی نمایندگان مجالس کشورهای هلند، فرانسه، بریتانیا و برخی دیگر از کشورهای اروپایی بر خلاف دولت‌های عربی سیاست تحریم و بایکوت اخوان المسلمین را شکستند و دیدارهای زیادی با نمایندگان جنبش انجام دادند. از آن روز تاکنون نیز رسانه‌های پرنفوذ امریکا و اروپا در سطح گسترده‌ای فعالیت‌های جنبش را پوشش می‌دهند. تحلیلگران اروپایی حتی در مواردی همصدا با محافل حقوق بشر به انتقاد شدید از سیاست سرکوب دولت مبارک و ملک عبدالله اردن پرداخته‌اند. آنها مدام این توصیه را دارند که حاکمان عرب باید واقعیت وجودی این جنبش را به رسمیت بشناسند.