جنگ های طرحواره ای غرب

مهمترین آسیب هایی كه غرب برای پدیده انقلاب اسلامی در نظر گرفته, همواره از نوع تبلیغاتی و روانی بوده است انقلاب شكوهمند اسلامی بیش از دو دهه است كه مورد هجمه سازمان یافته تبلیغاتی دشمنان خارجی است

امروزه‌ امر تبلیغات‌ به‌ اشكال‌ گوناگون‌ و با هزینه‌های‌ بسیار گزافی‌ انجام‌ می‌شود تا ذهنیت‌ خاصی‌ را در مخاطب‌ ایجاد كند. در این‌ باره‌ صرف‌نظر ازمقولات‌ فلسفی‌ شاید بتوان‌ گفت‌ ایجاد تصویر ذهنی‌ از یك‌ پدیده، بخشی‌ از به‌ وجود آوردن‌ آن‌ پدیده‌ است، چرا كه‌ ذهنیت، تعامل‌ سایر پدیده‌های‌ پیرامونی‌ و محیطی‌ را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و باعث‌ بروز كنش‌ها و واكنش‌های‌ معین‌ می‌شود.

مهمترین‌ آسیب‌هایی‌ كه‌ غرب‌ برای‌ پدیده‌ انقلاب‌ اسلامی‌ در نظر گرفته، همواره‌ از نوع‌ تبلیغاتی‌ و روانی‌ بوده‌ است. انقلاب‌ شكوهمند اسلامی‌ بیش‌ از دو دهه‌ است‌ كه‌ مورد هجمه‌ سازمان‌ یافته‌ تبلیغاتی‌ دشمنان‌ خارجی‌ است.

امپریالیسم‌ خبری‌ و رسانه‌های‌ بزرگ‌ جهانی‌ كه‌ به‌ طور مستقیم‌ یا غیرمستقیم‌ ابزارهای‌ صهیونیسم‌ بین‌المللی‌ هستند، با بكارگیری‌ شگردهای‌ خاص‌ تبلیغاتی‌ و ابزارهای‌ تاثیرگذار روانی‌ به‌ هر نحو ممكن‌ سعی‌ در ایجاد تصویری‌ منفی‌ و ناپسند از انقلاب‌ و نظام‌ جمهوری‌ اسلامی‌ كرده‌اند كه‌ عوارض‌ آن‌ هرگز كمتر از تحریم‌ اقتصادی‌ و تحریكات‌ نظامی‌ نبوده‌ و نیست.

«پردازش‌ طرحواره‌ای» به‌ جریان‌ تبلیغاتی‌ غرب‌ علیه‌ جمهوری‌ اسلامی‌ و نگاه‌ به‌ این‌ موضوع‌ از زاویه‌ روان‌شناسی‌ سیاسی‌ و جامعه‌شناسی‌ ارتباطات، موضوع‌ مورد اهتمام‌ مقاله‌ای‌ است‌ كه‌ پیش‌ رو دارید.

مواضع‌ تبلیغاتی‌ غرب‌ نسبت‌ به‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ از دیدگاه‌های‌ مختلفی‌ قابل‌ تامل‌ است. یكی‌ از این‌ دیدگاه‌ها به‌ توصیف، تبیین، كنترل‌ و فرایندجست‌وجوی‌ طرحواره‌ها، یا به‌ عبارتی‌ پردازش‌ طرحواره‌ معطوف‌ است.

پردازش‌ طرحواره‌ای، الگویی‌ از پردازش‌ اطلاعات‌ است‌ كه‌ در آن‌ ساخت‌های‌ حافظه‌ متناسب‌ با اطلاعات‌ حسی‌ ورودی‌ مورد شناسایی‌ قرار می‌گیرد و بر اساس‌ طرحواره‌های‌ فعال‌ شده، الگویی‌ از پاسخ‌ (رفتارها و كنش‌ها) از انسان‌ سر می‌زند.

گرچه‌ طرحواره‌ها و پردازش‌ طرحواره‌ای‌ كار سازماندهی‌ و پردازش‌ اطلاعات‌ را اثر بخش‌ می‌سازند، ولی‌ لزوماً‌ بیانگر حقایق‌ نیستند. برخی‌ طرحواره‌ها براساس‌ اطلاعات‌ غلطی‌ كه‌ فرد در معرض‌ آنها قرار می‌گیرد، تحریف‌ شده‌ هستندو اساس‌ تصورات‌ قالبی‌ و نگرش‌های‌ منفی‌ محسوب‌ می‌شوند.

درخصوص‌ تبلیغات‌ غرب‌ علیه‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ كه‌ با استفاده‌ از تكنولوژی‌ها و دانش‌های‌ روز ارتباطی، مكرراً‌ ذهن‌ انسان‌ها را آماج‌ حملات‌ روانی‌ خود قرار می‌دهند، چنین‌ طرحواره‌های‌ تحریف‌ شده‌ای‌ به‌ راحتی‌ شكل‌ گرفته‌ و فرایندپردازش‌ اطلاعات‌ را در جهت‌ تامین‌ اهداف‌ غرب‌ تحت‌ تاثیر قرار می‌دهد. نوشتار حاضر در جست‌وجوی‌ شناخت‌ و تبیین‌ این‌ مكانیسم‌ است.

برای‌ سازماندهی‌ موضوع‌ مقاله، منطقی‌ به‌ نظر می‌رسد تا در ابتدا، مفاهیم‌ طرحواره‌ و پردازش‌ طرحواره‌ای‌ مورد بررسی‌ مفهومی‌ قرار گیرد، سپس‌ نكات‌ كلیشه‌ای‌ ونسبتاً‌ ثابت‌ تبلیغات‌ غرب‌ علیه‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ به‌ بحث‌ گذاشته‌ شود تا در نهایت‌ به‌ ارتباط‌ این‌ دو برسیم.

تعریف‌ پارادایمی‌ از طرحواره‌ ۱ كه‌ مورد توافق‌ همگان‌ باشد وجود ندارد. این‌ اصطلاح‌ به‌ هر نحوی‌ كه‌ به‌ كار رود، به‌ ساخت‌های‌ شناختی‌ ذخیره‌ شده‌ در حافظه‌ اشاره‌ دارد كه‌ خود بازنمایی‌هایی‌ انتزاعی‌ ۲ از روابط، اشیا و رویدادهای‌ دنیای‌ واقعی‌ هستند. طبق‌ نظریه‌ طرحواره‌ ۳، طرحواره‌ یك‌ ساختار شناختی‌ است‌ كه‌ اطلاعاتی‌ را در مورد یك‌ حادثه، شیء، موقعیت‌ یا شخصی‌ سازماندهی‌ كرده‌ و رمزگردانی، ذخیره‌ و بازیابی‌ اطلاعات‌ را در مورد آن‌ تحت‌ تاثیر قرار می‌دهد (آلبا و هاشر۴ ۱۹۸۳، به‌ نقل‌ از اس‌درو ۵، ۱۹۹۳، ص‌ ۳۲۸).

طرحواره‌ها، یكی‌ از ساختارهای‌ تشكیل‌ دهنده‌ حافظه‌ بلندمدت‌ هستند كه، همانند تصاویر عكاسی، تمام‌ جزییات‌ یك‌ شیء یا پدیده‌ را در برنمی‌گیرند، بلكه‌ شامل‌ ویژگی‌های‌ شاخص‌ موضوعات‌ مربوط‌ به‌ خود هستند و بیشتر باز ساخته‌های‌ تازه‌ و در عین‌ حال‌ بسیار سازمان‌ یافته‌ای‌ از ادراكات‌ اصلی‌ ما محسوب‌ می‌شوند.

ما طرحواره‌های‌ مختلفی‌ از خود، افراد دیگر، موقعیت‌ها و رویدادها، اشیا و... در حافظه‌ خود داریم. از دیدگاه‌ ماركوس‌ و ورف‌ ۶ (۱۹۸۷، به‌ نقل‌ از ورتمن‌ و همكاران،۷ ۱۹۹۹. ص‌ ۵۸۰)، طرحواره‌ مربوط‌ به‌ اشخاص‌ ۸، عبارت‌ است‌ از مجموعه‌ عقاید منطقی‌ یكپارچه‌ای‌ در مورد افراد و طرحواره‌ مربوط‌ به‌ خود۹، عبارت‌ است‌ از مجموعه‌ یكپارچه‌ای‌ از شناخت‌ها در مورد خود فرد. نوع‌ دیگری‌ از طرحواره، تصورات‌ قالبی‌ اجتماعی‌ ۱۰ است‌ كه‌ براساس‌ آن، مجموعه‌ای‌ از عقاید و باورها درخصوص‌ نحوه‌ عمل‌ و تفكر، به‌ اعضای‌ یك‌ گروه‌ خاص‌ نسبت‌ داده‌ می‌شود. به‌ كمك‌ طرحواره‌های‌ موجود درباره‌ هر یك‌ از موارد فوق، اطلاعات‌ بی‌شماری‌ را در حافظه‌ رمزگردانی‌ و ذخیره‌ كرده‌ و در برخورد با محرك‌ها و داده‌های‌ حسی‌ مرتبط‌ با آنها، مجموعه‌ رفتارهای‌ متناسب‌ با طرحواره‌های‌ پردازش‌ شده، بازیابی‌ می‌شوند. برای‌ مثال، براساس‌ طرحواره‌ای‌ كه‌ از خود داریم، خود را با یك‌ سری‌ از صفات‌ و ویژگی‌ها توصیف‌ می‌كنیم‌ و یا طرحواره‌ای‌ كه‌ از یك‌ فرد درون‌گرا داریم، احتمالا به‌ ویژگی‌ها و صفاتی‌ نظیر مردم‌گریزی، گوشه‌گیری، كم‌حرفی، دوراندیشی‌ و آرمان‌گرایی‌ اشاره‌ دارد. همان‌ طور كه‌ اشاره‌ شد، طرحواره‌ نه‌ تنها در مورد افراد و اشیا، بلكه‌ در مورد رویدادها و موقعیت‌ها نیز شكل‌ می‌گیرد؛ مثلا، وقتی‌ برای‌ یك‌ جلسه‌ میهمانی‌ دعوت‌ می‌شویم، فورا طرحواره‌ كلی‌ آن‌ جلسه‌ را از حافظه‌ فرا می‌خوانیم‌ كه‌ یك‌ بازنمایی‌ ذهنی‌ از مجموعه‌ رفتارهای‌ متناسب‌ در آن‌ مجموعه‌ است.

طرحواره‌ها از هر نوعی‌ كه‌ باشند دو كار مهم‌ انجام‌ می‌دهند

۱) سازماندهی‌ اطلاعات:

طرحواره‌ها صرفا انواع‌ مختلف‌ اطلاعات‌ نیستند، بلكه‌ نقش‌ فعالی‌ در سازماندهی‌ ریزش‌ فراوان‌ اطلاعات‌ جدید ایفا می‌كنند. فعال‌ شدن‌ یك‌ طرحواره‌ انتخاب‌ محرك‌ را تحت‌ تأثیر قرار داده‌ و یادآوری‌ اطلاعات‌ هماهنگ‌ را از حافظه‌ تسهیل‌ می‌كند، به‌ عبارت‌ دیگر، طرحواره‌ها دارای‌ گزاره‌های‌ اطلاعاتی‌ هستند كه‌ این‌ گزاره‌ها در نقش‌ قواعد و فرضیات‌ عمل‌ می‌كنند (بك‌ و امری‌ ۱۱، ۱۹۸۵؛ به‌ نقل‌ از بروین‌ ۱۲ ۱۳۷۶، ص‌ ۹۱). با عنایت‌ به‌ حجم‌ وسیعی‌ از داده‌ها و اطلاعاتی‌ كه‌ در معرض‌ آنها قرار می‌گیریم‌ و به‌ دلیل‌ محدودیت‌ در استعداد پردازش‌ --- اطلاعات، بناچار از بین‌ ریزش‌ فراوان‌ اطلاعات‌ به‌ برخی‌ از حقایق‌ متمركز شده‌ و از برخی‌ از آنها چشم‌پوشی‌ می‌كنیم. این‌ فرایندغربال‌ كردن‌ اطلاعات‌ منجر به‌ شكل‌گیری‌ طرحواره‌ها می‌شود.

۲) تصفیه‌ داده‌ها۱۳ و اطلاعات:

در جذب‌ اطلاعات‌ جدید همه‌ اطلاعات‌ به‌ یك‌ شیوه‌ و به‌ طور هم‌ارز پردازش‌ نمی‌شوند؛ در نتیجه‌ فقط‌ اطلاعات‌ معینی‌ می‌توانند جذب‌ طرحواره‌ها یا سایر ساختارهای‌ موجود در حافظه‌ شوند. به‌ عبارتی‌ طرحواره‌ها به‌ عنوان‌ یك‌ صافی‌شناختی۱۴ نیز عمل‌ می‌كنند، به‌ این‌ معنی‌ كه‌ به‌ برخی‌ از اطلاعات‌ اجازه‌ ورود و پردازش‌ داده‌ می‌شود و جلو برخی‌ دیگر را سد می‌كنند، شیوه‌ درك‌ رویدادها را رنگ‌آمیزی‌ كرده‌ و تعیین‌ می‌كنند كه‌ ما به‌ چه‌ چیزی‌ توجه‌ كرده‌ و چه‌ چیزی‌ را به‌ یاد آوریم‌ و نهایتاً‌ این‌ كه‌ در مورد خود و دیگران‌ چه‌ احساسی‌ داشته‌ باشیم.

گرچه‌ طرحواره‌ها نقش‌ بسزایی‌ در سازماندهی‌ و تصفیه‌ اطلاعات‌ جدید ایفا می‌كنند و به‌ صورت‌ منسجم‌ و مختصر شده‌ بیانگر واقعیات‌ موجود هستند، الزاما همه‌ آنها بیانگر حقایق‌ نیستند. به‌ یكسری‌ از طرحواره‌هایی‌ كه‌ مطابق‌ با واقعیت‌های‌ موجود نباشند، یا مسائلی‌ غیرواقعی‌ را القا كنند، اصطلاحا طرحواره‌های‌ تحریف‌ شده۱۵ گفته‌ می‌شود. نكته‌ بسیار مهمی‌ كه‌ باید درخصوص‌ طرحواره‌ و پردازش‌ طرحواره‌ای‌ ذكر كرد، این‌ است‌ كه‌ سبب‌ می‌شود ادراكات‌ ما زیر سلطه‌ طرحواره‌ها قرار گرفته‌ و به‌ همین‌ دلیل‌ نیز در برابر تغییر مقاوم‌ و در مقابل‌ داده‌های‌ نسبتا تازه، نفوذناپذیر شود. به‌ عبارت‌ دیگر، نوعی‌ سوگیری‌ درخصوص‌ داده‌های‌ تاییدكننده‌ طرحواره‌های‌ موجود دیده‌ می‌شود كه‌ اصطلاحا آزمون‌ فرضیه‌ تاییدی۱۶ نامیده‌ می‌شود. با این‌ اوصاف‌ به‌ خوبی‌ معلوم‌ می‌شود كه‌ طرحواره‌های‌ تحریف‌ شده‌ نیز از ویژگی‌های‌ ثبات‌ و سوگیری‌ برخوردارند. نمونه‌های‌ فراوانی‌ از طرحواره‌های‌ تحریف‌ شده‌ می‌توان‌ ذكر كرد كه‌ در جهت‌دهی‌ به‌ رفتارها و فرایند تصمیم‌گیری‌ ما دخالت‌ می‌كنند. به‌ عنوان‌ مثال‌ زمینه‌یابی‌هایی‌ در ایالات‌ متحده‌ نشان‌ داده‌اند، افراد بزرگسالی‌ كه‌ بیش‌ از چهار ساعت‌ در روز از وقت‌ خود را صرف‌ تماشای‌ برنامه‌های‌ تلویزیونی‌ می‌كنند، تحت‌ تاثیر القائات‌ برنامه‌های‌ پخش‌ شده‌ در معرض‌ یك‌سری‌ طرحواره‌های‌ اجتماعی‌ قالب‌ ۱۷ قرار می‌گیرند كه‌ دقیقا با القائات‌ شبكه‌های‌ تلویزیونی‌ این‌ كشور مطابقت‌ دارد. (گربنروگروس۱۸، ۱۹۷۶. به‌ نقل‌ از ورتمن‌ و همكاران، ۱۹۹۹. صص‌ ۲۰۶ --- ۲۰۴)، برای‌ مثال، این‌ بینندگان‌ باور داشتند كه‌ سالخوردگان‌ بخش‌ خیلی‌ كوچكی‌ از جمعیت‌ جامعه‌ امریكا را تشكیل‌ می‌دهند، درصد بالایی‌ از كارگران‌ نیز در رشته‌ خود مانند سایر متخصصان‌ مثلا پزشكان‌ و حقوقدانان‌ حرفه‌ای‌ هستند و احتمال‌ این‌ كه‌ فرد، قربانی‌ جرایم‌ مربوط‌ به‌ خشونت‌ باشد، به‌ طور فزاینده‌ای‌ بالاست. در حالی‌ كه‌ هیچ‌ كدام‌ از این‌ برداشت‌ها با واقعیات‌ موجود در جامعه‌ امریكا همخوانی‌ نداشتند اما تماشای‌ مكرر برنامه‌های‌ تلویزیونی‌ كه‌ در بطن‌ برنامه‌های‌ خود سعی‌ در القای‌ موارد مزبور را داشت، آنها را برای‌ آزمون‌های‌ نمونه‌ مورد مطالعه، واقعی‌ جلوه‌ داده‌ بود.

نكته‌ جالب‌ توجه‌ درخصوص‌ طرحواره‌های‌ تحریف‌ شده، این‌ است‌ كه‌ تا زمانی‌ كه‌ مشاهدات، صحت‌ و سقم‌ آنها را بررسی‌ نكرده‌اند، همچنان‌ به‌ حیات‌ خود ادامه‌ داده‌ و پردازش‌ اطلاعات‌ را تحت‌ تاثیر قرار می‌دهند. مطابق‌ دیدگاه‌ نظریه‌پردازان‌ یادگیری‌ اجتماعی۱۹ مانند باندورا وراتر۲۰، افراد غالبا اطلاعاتی‌ را از بین‌ اطلاعات‌ موجود گزینش‌ می‌كنند و براساس‌ آن‌ واكنش‌ نشان‌ می‌دهند، كه‌ با انتظارات‌ آنان‌ هماهنگی‌ دارد (سوگیری‌ تاییدی):۲۱ با عنایت‌ به‌ این‌ موضوع، فرایند غیرتاییدی‌ ممكن‌ است‌ هرگز روی‌ ندهد، و از اینجا معلوم‌ می‌شود كه‌ طرحواره‌های‌ شكل‌ گرفته‌ در سیستم‌ حافظه‌ اگر با واقعیت‌ها و حقایق‌ موجود همخوانی‌ نداشته‌ باشند --- همچنان‌ كه‌ در مورد تبلیغات‌ منفی‌ غرب‌ علیه‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌ صدق‌ می‌كند --- منجر به‌ شكل‌گیری‌ غلط‌ امتیازها، احساسات‌ و رفتارهای‌ خاص‌ شده‌ و تا مدت‌ها به‌ حیات‌ خود ادامه‌ می‌دهند.

گرچه‌ طرحواره‌ها میل‌ به‌ پایداری‌ دارند، تغییرناپذیر هم‌ نیستند. زمانی‌ كه‌ طرحواره‌های‌ موجود مكرراً‌ در معرض‌ شواهد متناقض‌ قرار گیرند، تغییر می‌یابند و این‌ قضیه‌ در مورد طرحواره‌های‌ تحریف‌ شده‌ نیز صدق‌ می‌كند. با عنایت‌ به‌ این‌ موضوع، به‌ منظور تغییر در طرحواره‌های‌ منفی‌ ایجاد شده‌ از جمهوری‌ اسلامی‌ ایران، می‌توان‌ از شواهد و مدارك‌ متناقض‌ بهره‌برداری‌ كرد كه‌ در ادامه‌ این‌ نوشتار، به‌ آن‌ پرداخته‌ خواهد شد.

‌احمد بخشایشی‌ اردستانی‌

مجید اصغرزاده‌ دهلق‌

منابع:

-۱ اتكینون؛ ریتلا.ل، و اتكینون؛ ریچارد. س‌ و هیلگارد ؛ ارنست. ر. (۱۳۷۰).

زمینه‌ روان‌شناسی‌ (جلد ۲و۱)، ترجمه‌ دكتر محمدنقی‌ براهنی‌ و همكاران، انتشارات‌ رشد. (تاریخ‌ انتشار اثر به‌ زبان‌ اصلی‌ ۱۹۸۳).

-۲ بروین؛ كریس. ر. (۱۳۷۶)، بنیادهای‌ شناختی‌ روان‌شناسی‌ بالینی، ترجمه‌ مجید محمودعلیلو، عباس‌ بخشی‌پوردورسری‌ و حسن‌ صبوری‌ مقدم، نشر روان‌پویا، ۱۳۷۶.

-۳ پروین، لارنس. ای. (۱۷۳۴). روان‌شناسی‌ شخصیت‌ (جلد۲)، ترجمه‌ محمدجعفر جوادی‌ و پروین‌ كدیور، انتشارات‌ موسسه‌ خدمات‌ فرهنگی‌ رسا، ۱۳۷۴.

-- زورق، محمد حسن. (۱۳۶۸). مبانی‌ تبلیغ، انتشارات‌ سروش‌

-- كریمی، یوسف‌ (۱۳۷۷). جنگ‌ روانی‌ غرب‌ علیه‌ ایران. حسین‌ حسینی، محمدحسین‌ الیاسی، عین‌اله‌ قائمی‌فرد (گردآورندگان)، مجموعه‌ مقالات‌ همایش‌ جنگ‌ روانی‌ (صص‌ ۸۱-۸۸)، تهران، انتشارات‌ پژوهشكده‌ علوم‌ دفاعی‌ دانشگاه‌ امام‌ حسین(ع).

- Hjelle, A. L. and Ziegler ۹ D. J. (۷۸۹۱). Personality theories (Zn MCgraw - Hill, Inc.۴

- Sdorow, L. M. (۳۹۹۱). Psychology (۲nd ed.). Wm. c. Brown Communications, Inc.۵

- Wortman, C. ۹ and Loftus, E. ۹ and Weaver, C. (۹۹۹۱). Psychology (۵nd ed.) Magraw - Hill, Inc.۶

---