سه نمایش در یک نمایش عروسکی

نگاهی به نمایش پولچینلا با چهار دست به نویسندگی و کارگردانی گاسپار نازوتو و لوکا رونگا

عروسک پولچینلا یکی از محبوب‌ترین و شاخص‌ترین عروسک‌های تئاتر عروسکی است. در حقیقت همان عروسک"پانچ" است که بعداً متناسب با فرهنگ‌های کشورهای مختلف در قالب عروسک‌های خاص دیگری هم مثل"پولیشینل"، "گینول"، "کاسپرل" و"پتروشکا" قرینه‌سازی و خلق شد. سابقه عروسک پولچینلا یا پانچ به اوایل قرن ۱۹ می‌رسد. این عروسک پرسوناژ یک دلقک بی‌نزاکت و همزمان یک منازعه‌گر زبل را به نمایش می‌گذارد که هیچ ضربه‌ای را بی‌پاسخ نمی‌گذارد.

نمایش"پولچینلا با چهار دست" به نویسندگی و کارگردانی گاسپار نازوتو و لوکا رونگا از کشور ایتالیا با دو رویکرد گاه محوری و گاه ضمنی به این پرسوناژ عروسکی شکل گرفته است.

نمایش در اصل رقابت دو عروسک‌گردان را نشان می‌دهد. یکی از عروسک‌گردان‌ها به قصد رقابت با عروسک‌گردان دیگر جعبه چوبی اجرای نمایش عروسکی‌اش(جعبه‌ سوازل) را کنار جعبه چوبی عروسک‌گردان دیگر برپا کرده است. او همان نمایش عروسک گردان دیگر را که در آن پولچینلا ایفای نقش می‌کند، به اجرا می‌گذارد. در نتیجه، مخاطب در اصل اجرای سه نمایش را می‌بیند. در پایان نمایش‌ها همه چیز آشکار می‌شود و نزاعی هم بین دو عروسک‌گردان رخ می‌دهد.

در نمایش"پولچینلا با چهار دست" در کل با دو جعبه اجرای نمایش، دو کارگردان و دو نمایش همسان عروسکی و یک نمایش غیر عروسکی روبه‌رو هستیم، یعنی همه چیز در این اجرا ابتدا دوگانه و مضاعف شده و سپس یک نمایش دیگر نیز به آن اضافه شده است. یک پولچینلای دارای دو دست به دو پولچینلای دارای چهار دست تبدیل شده و این تزاید در مورد کارگردان‌ها و به کارگیری دست‌هایشان نیز صدق می‌کند. در پایان از نمایش رقابت و نزاع کارگردان‌ها که منجر به شکل گیری کلیت نمایش شده نیز آگاه می‌شویم. از آن جایی که هر دو نمایش پولچینلاها با نمایش رقابت عروسک‌گردان‌ها همراه و همزمان شده این دو پولچینلا گاه نقش محوری دارند و گاه ضمنی.

پولچینلا یا پانچ طبق معمول برای نزاع و مقابله آماده است و هرگز کوتاه نمی‌آید. این پرسوناژ زبل، پرتحرک، دلقک و اغلب بی‌نزاکت با حرکات و آشوب‌هایی که می‌آفریند همواره مایه خنده، شادی و سرگرم شدن تماشاگران می‌شود.

از همان آغاز نمایش میزان مهارت عروسک‌گردان‌ها که عروسک‌ها را به شیوه دستکشی به حرکت درمی‌آورند، کاملاً آشکار است. دست‌های بازیگران از چنان نرمش و انعطافی برخوردارند که عروسک‌ها را با حرکات سریع تا ۳۶۰ درجه، بارها و بارها می‌چرخانند و حتی سر و ته می‌کنند.

نمایش"پولچینلا با چهار دست" در آغاز رویکرد داستانی ندارد، اما کم‌کم روند داستانی پیدا می‌کند. داستان نمایش بسیار ساده است. هر دو عروسک پولچینلا به نوبت با یک کلاغ مهیب و یک گرگ درنده دست و پنجه نرم می‌کنند و بعد نزاعی بین آنان و یک پرسوناژ آنتاگونیست عروسکی هم شکل می‌گیرد که سرانجام پولچینلاها حریفان کشته شده‌شان را دفن می‌کنند و بعداً اسکلت این مردگان از میان قبر بیرون می‌آید و با پولچینلاها می‌جنگد، اما اسکلت کاری از پیش نمی‌برد.

داستان نمایش ظاهراً بسیار ساده است ولی نحوه استفاده از دستان بازیگر عروسک‌گردان‌ها که عروسک‌ها را به شیوه دستکشی حرکت می‌دهند، عروسک‌ها را از گیرایی و جذابیت‌ خاصی برخوردار کرده است. ضمناً کارگردانان نمایش از فضای بیرون از جعبه چوبی و حتی از فضای جنبی و زیر آن نیز استفاده می‌کنند و مهمتر این که، عروسک‌ها به کمک دستان بازیگر عروسک‌گردان‌ها واقعاً به بازیگر تبدیل می‌شوند.

ویژگی تعلیق‌زای نمایش بیشتر در قائل شدن به دو داستان تقابل و رقابت عروسک‌گردان‌ها و دعوا و نزاع پولچینلاها خود را نشان می‌دهد: دعوای عروسک‌گردان‌ها در حقیقت نمایش برون صحنه‌ای و دعوای پولچینلاها با حریفانشان نمایش درون‌ صحنه‌ای به شمار می‌رود که به موازات هم و حتی در قالب نوعی رقابت و مسابقه تا پایان ادامه دارد. انتهای نمایش تماشاگر ناگهان در پشت صحنه به ماجرای منازعه‌آمیز دو عروسک‌گردان که از آغاز تا پایان ادامه داشته و او متوجه آن نبوده است، پی می‌برد.

در نمایش"پولچینلا با چهار دست" به نویسندگی و کارگردانی گاسپار نازوتو و لوکا رونگا بعد از داستان همسان دو نمایش پولچینلاها، رویارویی و رقابت عروسک‌گردان‌ها به عنوان نمایش سوم به کلیت نمایش‌ها و اجرا جامعیت و وجاهت نمایشی قابل توجهی بخشیده است.

در این اجرا برخلاف اجراهای معمولی نمایش‌های پولچینلا یا پانچ، عروسک‌گردان‌ها بیرون از جعبه نیستند که طبق معمول یا نقش راوی را بازی کنند و یا مراوداتی شفاهی با عروسک‌ها داشته باشند، بلکه خودشان نیز به عنوان بخشی از ضمائم نمایشی اجرا، در داخل جعبه قرار دارند و بودنشان در جعبه چوبی فقط برای گرداندن و به کارگیری عروسک‌های دستکشی نیست، بلکه اساساً به عنوان دو رقیب پنهان‌کار که هنوز رقابت و دشمنی‌شان برای همدیگر و حتی برای تماشاگر آشکار نشده، نقش ایفا می‌کنند. بنابراین، در نمایش"پولچینلا با چهار دست" برای نزاع پولچینلاها و حریفانشان در قالب نزاع عروسک‌گردان‌های نمایشی قرینه‌سازی شده است. از این رو، اجرا به صورت"نمایش در نمایش" پیش می‌رود و در کل با سه نمایش رو‌به‌رو هستیم. نمایش پولچینلا در جعبه چوبی سمت راست، نمایش پولچینلا در جعبه چوبی سمت چپ که هر دو همسان هستند و عمداً به تقلید از هم شکل گرفته‌اند و نمایش نزاع و رقابت پنهان دو عروسک‌گردان نمایش که نهایتاً در پایان برای تماشاگر رونمایی می‌شود. لذا گرچه در ظاهر با یک تئاتر عروسکی شناخته شده و تا حدی معمولی روبه‌رو هستیم، اما در اصل به علت ما به ازای نمایشی مضاعفی که به آن اشاره شد، این نمایش به شکل نامتعارفی برجسته و از لحاظ ارزش‌های دراماتیک و نیز مضمون‌سازی در تئاتر عروسکی، جایگاه ویژه‌ای دارد و باید گفت نویسندگان متن این نمایش ژرف‌اندیشانه‌ عمل کرده‌اند و متن آن چند لایه است. در اجرا هم از همه حرکات معمول عروسک پانچ یعنی حاضر جوابی، ریشخند، سرعت و مهارت در ضربه زدن، درآویختن، تکرار حرکات و گفتار، حرکات ریتمیک و گاه محیرالعقول به خوبی استفاده شده است.

نمایش‌های عروسکی پانچ یا پولچینلا گرچه همانند همه نمایش‌های عروسکی در درجه اول دارای جذابیت‌های مضمونی، حرکتی و اجرایی کمیک، شاد و سرگرم کننده‌ای برای کودکان و نوجوانان هستند، اما چنانچه همانند برخی اجراهای شناخته شده با مضامین اجتماعی و انتقادی نیز همراه باشند در آن صورت برای گروه سنی بزرگسال هم گیرا و جذاب هستند.

نمایش"پولچینلا با چهار دست" هم گرچه مضمونی صرفاً شاد و سرگرم کننده دارد، اما به دلیل اضافه شدن نمایش مکمل رقابت خود عروسک‌گردان‌ها برای گروه سنی بزرگسال هم جالب است. این نمایش موفق می‌شود از آغاز تا پایان تماشاگر را با خود همراه کند و به سهم خود بخش قابل توجهی از جذابیت‌های تئاتر عروسکی دستشکی را به نمایش بگذارد. ضمناً نشان می‌دهد که این تئاتر در حین سادگی می‌تواند تا چه حد پیچیده، ژرف‌اندیشانه و به طور همزمان زیبا و قابل اعتنا باشد.

نمایش"پولچینلا با چهار دست" برخلاف اجرای معمول این نمایش‌ها به جای یک جعبه چوبی از دو جعبه چوبی و به جای یک عروسک از دو عروسک پولچینلا استفاده می‌کند. این ترفندها به اجرای چنین نمایشی ویژگی‌های ابتکاری و تجربی خاص و غیرمتعارفی بخشیده است که نهایتاً حضور دو کارگردان را هم در قالب دو عروسک‌گردان و دو بازیگر الزامی کرده است.

نکته دیگر این که در این نمایش خاص جعبه‌های چوبی اجرای نمایش به عنوان ابزار اجرای نمایش دیگر کاربری بیرونی و خارجی ندارند، چون خود اجرای نمایش عروسکی هم جزء بافت درونی و موضوعی داستان نمایش محسوب می‌شود، لذا تنها چیزی که جنبه بیرونی و خارجی دارد، همانا خود سالن نمایش است.

حسن پارسایی