گزینه های غیر برجامی در سیاست خارجی ایران

توافق هسته ای ایران و 1 5 و دورنمای پابرجایی آن, این روزها به دلیل تشدید رویکردها و اقدامات ضد ایرانی و ضدبرجامی رییس جمهوری تندرو آمریکا موضوع بررسی و تحلیل های گوناگونی قرار گرفته و مقامات کشورهای حاضر در مذاکرات هسته ای موضع گیری های تازه ای در این باره داشته اند
توافق هسته ای جمهوری اسلامی ایران و 1 5 حاصل مذاکراتی پیچیده و دربردارنده دستاوردهایی برای تهران و دیگر طرف های برجام بوده است اما با توجه به کارشکنی های آمریکا و احتمال برهم زدن این توافق, وجود بدیل های کاملا عملیاتی ضرورتی انکارناپذیر به نظر می رسد در ادامه بیشتر بخوانید

در یکی از تازه ترین این موضع گیری ها، سفیران انگلیس، فرانسه، آلمان و نماینده اتحادیه اروپا در واشنگتن برضرورت حفظ برجام، لزوم پایبندی آمریکا و نیز حمایت دولت های اروپاییِ طرف توافق هسته ای از آن تاکید کردند.

با وجود هشدارهای مکرر شش کشور حاضر در توافق هسته ای در زمینه پیامدهای نقض برجام، طرفِ آمریکایی در مسیر کارشکنی و گویا بر هم زدن توافق پیش می رود.

تا پیش از روی کار آمدن «دونالد ترامپ» رییس جمهوری جمهوریخواه آمریکا، مانع تراشی های کاخ سفید و کنگره موجب شد تا تهران بارها در مورد چالش ها و موانع بازدارنده در ارتباطات بانکی، مبادلات مالی و پولی و امکان تعامل در شبکه اقتصاد جهانی اعتراض خود را به نحوه عملکرد غربی ها به خصوص مقامات واشنگتن در اجرایی سازی برجام اعلام دارد.

با پایان کار دولت «باراک اوباما»، رییس جمهوری در آمریکا به قدرت رسید که در تبلیغات انتخاباتی از پاره کردن برجام سخن می گفت. ترامپ اما با وجود اعلام نارضایتی تاکنون به کلیات توافق هسته ای تن داده و به وعده های ضد برجامی خود جامه عمل نپوشانده است. با این حال، شدت حملات دولت وی به توافق هسته ای تا حدی است که گزینه خروج آمریکا از برجام دور از ذهن به نظر نمی رسد.

ترامپ پانزدهم اکتبر (بیست و سوم مهرماه) قرار است پایبندی ایران به توافق هسته ای را تایید یا رد کند و نتیجه بررسی های کاخ سفید در مورد عملکرد تهران در اجرای برجام را به کنگره آمریکا بفرستد.

تاکنون رییس جمهوری آمریکا بارها از امکان تایید نکردن پایبندی ایران به توافق سخن گفته است. حرکت ضدبرجامی رییس جمهوری آمریکا به بهانه هایی چون اقدامات بی ثبات ساز ایران در منطقه و آزمایشات موشکی هر چند مساوی با خروج واشنگتن از توافق هسته ای نیست اما گامی به سوی برهم زدن آن به شمار می آید.

بسیاری از نخبگان سیاسی آمریکا و حتی اعضای دولت ترامپ مخالفت خود را با خروج واشنگتن از برجام اعلام داشته اند و حتی پس از سخنرانی جنجالی ترامپ با محورهای ضدایرانی در مجمع عمومی سازمان ملل، «نیکی هیلی» سفیر آمریکا در سازمان ملل به عنوان یکی از برجام ستیزترین همراهان ترامپ تصریح کرد، مواضع وی الزاما به معنای خروج از برجام نیست.

با وجود با دست پس زدن و با پا پیش کشیدن های سیاسی آمریکا که به نظر می رسد با اغراضی چون کسب امتیاز از تهران، ایجاد زمینه های مهار ایران در منطقه و تبلیغات داخلی برای ترامپ صورت می گیرد و نیز اعلام حمایت قاطع چین، روسیه و اتحادیه اروپا از برجام، بسیاری از ناظران از ضرورت تدوین، تکمیل و بررسی جنبه های عملیاتی طرح یا طرح های جایگزین برجام سخن به میان می آورند.

در همین زمینه، چند روز پیش (بامداد یکشنبه دوم مهرماه) «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه کشورمان در مصاحبه با شبکه خبری «سی.ان.ان» درباره احتمال خروج آمریکا از توافق هسته ای و اقدام ترامپ در تایید نکردن پایبندی ایران به برجام اظهار داشت تایید یا عدم تایید پایبندی ایران یک رویه داخلی آمریکا است و مسوولیت های رییس جمهوری این کشور در مورد این توافق بین المللی را سلب نمی کند.

در این میان، آژانس بین المللی انرژی اتمی تنها نهاد راستی آزمایی در مورد تعهد ایران به برجام محسوب می شود. ظریف همچنین تصریح کرد: ایران گزینه های متعددی از جمله خروج از برجام و بازگشت سریع به برنامه هسته ای صلح آمیز دارد.

در زمینه گزینه های پیش روی جمهوری اسلامی در زمینه توافق هسته ای، تلاش برای حفظ برجام اولویتی انکارناپذیر است. برجام سندی بین المللی است که پس از مذاکرات طولانی و پذیرش هزینه ها و تعهدات مشخص، آورده هایی را به صورت برد- برد برای ایران و 1+5 به دنبال داشته است.

با این حال، نقض توافق هسته ای از سوی آمریکایی ها توجیهی برای پایبندی و عمل ایران به تعهدات باقی نمی گذارد.

در صورت نقض صریح برجام از سوی آمریکا، اصلی ترین اقدام جمهوری اسلامی ایران در هر گزینه، حرکت در مسیر سازوکارهایی است که در توافق هسته ای تعبیه شده است. بر اساس بند 36 برجام، چنان چه اختلافات طرف های توافق هسته ای در کمیسیون مشترک برجام متشکل از وزیران امور خارجه ایران و 1+5 حل و فصل نشود، یک طرف می تواند موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبنای توقف کلی و یا جزیی اجرای تعهدات خود در نظر گرفته و به شورای امنیت سازمان ملل متحد اعلام دارد؛ مساله ای برابر مصداق «عدم پایبندی اساسی» شکل گرفته است.

همچنین براساس بند 37، در صورت اعمال کلی یا جزئی تحریم های هسته ای، ایران از اختیاراتی برای توقف بخشی یا همه تعهدات خود برخوردار است . با توجه به این موضوع، در گزینه های پیش روی جمهوری اسلامی ایران عدم پایبندی اساسی آمریکا به برجام را در شورای امنیت سازمان ملل دنبال خواهد کرد.

نکته دیگری که در اقدامات جمهوری اسلامی ایران و طراحی سازوکار مقابله با نقض برجام از سوی آمریکا اهمیت می یابد، حرکت گام به گام، هوشمندانه و متناسب با رفتار آمریکایی ها است. آنچه مشخص است اینکه برجام به رغم پیچیدگی های خاص و تلاش طرف های مذاکرات هسته ای برای تعریف و کاربرد دقیق واژه ها و معانی حقوقی، به دلیل گستردگی و ماهیت سیاسی اختلافات، دارای زمینه های تاویل پذیری است.

از همین رو حرکات گام به گام ایران و پاسخ به اقدامات آمریکا نیازمند هماهنگی حقوقی با دیگر اعضای 1+5 و اقناع طرف های غیرآمریکایی است تا در تمامی مراحل احراز عدم پایبندی اساسی، مسوولیت و هزینه های نقض برجام به طور کامل بر عهده واشنگتن قرار گیرد. به این ترتیب در صورت، نقض برجام فعالیت های هسته ای جمهوری اسلامی ایران به صورت متناسب با اقدامات واشنگتن از قابلیت برگشت پذیری برخوردار خواهد شد.

افزون بر آنچه گفته شد، گزینه توافق هسته