میرزاتقی خان در ۱۰ اپیزود

نگاهی به کتاب «امیرکبیر و ایران»

ایران به عنوان یکی از دیرینه‌سال‌ترین کشورهای دنیا واجد تاریخی دور و دراز و سرشار از فراز و نشیب بوده است. در درازنای این تاریخ کهن، در ایران زمین بسیار افراد بوده‌اند که بالیده و پروریده و نام‌آور عرصه‌‌هایی گوناگون چون دین، دانش، سیاست، رزم و... شده‌اند. از جمله این نامداران می‌توان به میرزاتقی‌خان امیرکبیر، رجل سیاسی برجسته روزگار قاجاری، اشاره کرد.

آنچه روشن است وی را در زمره نخستین افرادی باید برشمرد که در پی اوضاع اسفناک ایران مقارن عهد قاجار، ضرورت ایجاد دگرگونی‌‌های بنیادی را دریافت و با ندایی رسا فریاد تغییر سر داد. نوآوری‌‌های امیرکبیر در راه نشر فرهنگ، هنر و صنعت، پاسداری هوشمندانه او از هویت ملی و استقلال سیاسی ایران و مبارزه بی‌وقفه وی با فساد بویژه در حوزه اخلاق مدنی و پاره‌ای موارد دیگر موجب شد نه‌تنها نامی نیک از خود برای همیشه تاریخ به یادگار نهد، بلکه بسیاری از کاوشگران تاریخ را نیز بدان واداشت که زندگی، اندیشه و آرمان او را موضوع اصلی پژوهش‌‌‌های خویش قرار دهند.

علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، علی‌اکبر ولایتی، مجتبی برزآبادی، بهداد اربابی، احمد پناهی، حسین مکی، عباس اقبال آشتیانی، علی آل‌داوود، محمدعلی سلماسی وند، محمدامین شیخ‌نوری، علی رضاقلی، یرواند آبراهامیان، جان فوران، محسن سلیم، غلامرضا ورهرام، علی‌اصغر شمیم، صادق زیباکلام، محمدعلی همایون کاتوزیان، ویلهم فلور، حامد الگار، غلامعلی رعدی، پرویز افشاری و... از جمله کسانی هستند که درباره امیرکبیر کتابی مستقل تالیف کرده یا آن که دست کم در آثار گوناگون خویش به امیرکبیر پرداخته‌اند.

ناگفته پیداست این کوتاه جستار را مجالی برای واکاوی و معرفی تمام آثار مرتبط با امیرکبیر فراهم نیست. از این‌رو، آنچه در این مختصر مورد نظر قرار گرفته، ارائه شرحی کوتاه درباره یکی از مشهورترین این کتاب‌‌ها یعنی کتاب «امیرکبیر و ایران» اثر فریدون آدمیت است که بیشتر تاریخ نگاران به رغم برخی انتقادها که بر آن روا می‌دارند، آن را ارزنده‌ترین کار تاریخی می‌دانند که تا به امروز درباره این شخصیت برجسته نگاشته شده است.

فریدون آدمیت که به سال ۱۲۹۹ هـ . ش دیده به جهان برگشود و در سال ۱۳۸۷هـ .ش چشم از دنیا فرو بست، از جمله تاریخ نگارانی است که بیشتر پژوهش‌هایش به روزگار قاجار و عصر مشروطه مرتبط است. او در سال‌‌‌های ۱۳۲۴‌ـ‌۱۳۲۳ کتاب امیرکبیر و ایران را منتشر کرد که نخستین کتاب تالیفی‌ وی بود. شگفت آنجاست که او به‌رغم نگارش تالیفات بسیار در سال‌‌های آتی عمر، همچون کتاب‌‌های فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت ایران و...، اشتهارش را بیش از همه مرهون و مدیون کتاب امیرکبیر و ایران است. در اهمیت این کتاب، همان بس که با گذشت نزدیک به هفت‌دهه از زمان انتشار آن همچنان مورد وثوق تاریخ‌پژوهان است و هر پژوهشگری که سودای پرداختن به موضوع امیرکبیر در سر بپروراند خود را ناگزیر از مراجعه به کتاب آدمیت خواهد دید.

درباره امیرکبیر و ایران، انتقاداتی چند بویژه درباره مطالب مرتبط با اصلاحات دینی و اعتقادات مذهبی امیرکبیر از سوی منتقدان گفته آمده‌که البته نگارنده را هم اکنون مجالی برای واگویی همه آنها فراهم نیست و بررسی نقادانه کتاب امیرکبیر و ایران، بماند برای شاید وقتی دیگر.

کتاب امیرکبیر و ایران، بجز قسمت پایانی که مشتمل بر ارجاعات، یادداشت‌های حاشیه‌ای، ضمایم، فهرست‌‌‌ها و کتاب‌نامه است، ده بخش را شامل می‌شود. بخش نخست که تحت عنوان «آغاز زندگی» نگاشته شده‌ دربرگیرنده مطالبی درباره تولد، هویت، خانواده، کودکی، جوانی، شخصیت، عادات و خصایل، پرورش در خاندان قائم‌مقام فراهانی و... است.

بخش دوم کتاب که «ماموریت‌‌‌های سیاسی» نام دارد، درباره ماموریت‌‌‌های دیپلماتیک امیرکبیر در روسیه، ایروان و عثمانی است. آنچه در این بخش مورد توجه بیش از اندازه آدمیت قرار گرفته، از یک سو تاثیر ژرفی است که سفرهای روسیه و ایروان در شکفتن اندیشه امیرکبیر داشته و از دیگر سو‌ کارکشتگی و تدابیر هوشمندانه‌ای است که امیرکبیر در مذاکرات خارجی داشته است.‌

آدمیت در سومین بخش کتاب با عنوان «زمامداری» چگونگی روند تحول فکری امیرکبیر و اصول حکومت و نظم میرزاتقی‌خانی را مورد بازبینی قرار داده است. آشنایی با بنیادهای مدنی غربی، آگاهی از تنظیمات عثمانی، تاثیر مجموعه عوامل موثر در پرورش شخصیت و اندیشه امیر، صدارت، کتابچه خیالات اتابکی (کتابچه‌ای که امیر در دوران تبعید نگاشت)، ناسیونالیسم و خیال کنستیتوسیون (مشروطه) از جمله مواردی است که در این بخش به طور مفصل بدان‌‌ها پرداخته شده است.

چهارمین بخش کتاب آدمیت «امنیت داخلی» نام دارد. در این بخش آدمیت ضمن بیان تحلیلی کلی از ناامنی فزاینده کشور‌ به سیاست‌‌‌های استعماری انگلستان و روسیه توجه نشان داده و تلاش امیرکبیر در برقراری امنیت را مشروح داشته است. کوششی که به دفع شورش سالار در خراسان و جلوگیری از خطر تجزیه خراسان، بسط قدرت مرکزی دولت در سیستان و بلوچستان تا مرز سند و رفع فتنه آقاخان محلاتی انجامید.

«اصلاحات سیاسی و اجتماعی» نامی است که آدمیت به پنجمین بخش کتاب داده است. در این بخش او اصلاحات امیرکبیر در حوزه‌‌‌های دیوانی، مالی، قضایی، نظامی، بهداشتی و... را برشمرده و به مواردی چون جلوگیری از تنزل ارزش پول، تاسیس کارخانه‌‌های اسلحه‌سازی، نقشه تاسیس نیروی دریایی، جداسازی محاکم شرعی از محاکم عرفی، حمایت از حقوق اقلیت‌ها، قانون منع شکنجه، مبارزه با رشوه‌خواری، برانداختن لوطی‌گری و قمه‌کشی، آبله‌کوبی همگانی، تاسیس نخستین بیمارستان دولتی و حضور جاسوسان امیر در سفارتخانه‌‌‌های خارجی اشاره داشته است.

در بخش ششم که عنوان دانش و فرهنگ جدید دارد، آدمیت، اقدامات گسترده امیرکبیر درباره نشر علوم جدید را به طور مبسوط شرح داده است. عمده توجه او در این بخش به مسائلی چون تاسیس دارالفنون، انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه و ترجمه و انتشار کتاب معطوف است.

«سیاست اقتصادی» عنوان بخش هفتم کتاب است و در آن نوع نگاه و همچنین عملکرد امیرکبیر درباره صنایع نوین، کشاورزی‌ و البته حمایت‌‌‌های امیر از اقتصاد ملی در برخورد با اقتصاد استعماری مورد کنکاش قرار گرفته است. فرمان آزادی استخراج معادن، محدودیت تجارت خارجی، جلوگیری از خارج شدن طلا از کشور، قانون گمرک، نقشه تاسیس راه آهن سراسری و... نمونه‌ای از اقدامات امیرکبیر در عرصه اقتصاد هستند که از سوی آدمیت واگویه شده است. ‌عنوان بخش هشتم کتاب «سیاست مذهبی» است. در این بخش نگارنده کتاب امیرکبیر و ایران، سیاست‌‌‌های مذهبی امیر را مورد بررسی قرار داده و در آن از رابطه او با نهاد روحانیت، سیاست مداری مذهبی و پشتیبانی‌اش از حقوق اقلیت‌‌‌های مذهبی سخن گفته است.

بخش نهم کتاب «سیاست خارجی» نام دارد. این بخش دربردارنده مطالبی درباره وضع ایران در سیاست جهانی‌ و روابط ایران با روسیه، انگلستان، فرانسه، آمریکا، عثمانی و... است. این بخش از کتاب چنان‌که خود آدمیت نیز اذعان داشته است، باریک‌ترین و دقیق‌ترین مباحث کتاب را در بر می‌گیرد.

واپسین بخش با نام «سرنوشت» مشتمل بر مباحثی چون رابطه دولت امیرکبیر و عوامل قدرت و چگونگی سقوط و تباهی امیر است. آدمیت در این بخش سرنوشت امیرکبیر در نظام سیاسی ایران را از همه جهات و با دید وسیع تاریخی مورد بازبینی قرار داده و عوامل تاریخی، فرهنگی و خارجی را در آن موثر دانسته است. به باور آدمیت سرانجام غم‌انگیز امیر حاصل برخورد حکومت او بود با عوامل دیگر قدرت یعنی: سلطنت، دربار و سیاست‌خارجی.

امیر نعمتی‌لیمایی