اول های گردشگری در ایران

نگاهی به نخستین اماکن گردشگری ایران

کشور ایران به سبب موقعیت جغرافیایی‌اش همواره از مناطق استراتژیک و پررفت و آمد جهان محسوب می‌شده است. عبور جاده ابریشم از دیرباز خود مهم‌ترین عامل سفر قشرهای مختلفی چون دولتمردان، بازرگانان، دانشمندان، هنرمندان، جهانگردان و... به این کشور باستانی بوده است. بر این اساس ایران در طول تاریخ دارای زیرساخت‌های صنعت گردشگری متناسب با هر عصر و دوره‌ای بوده است. با توسعه صنعت گردشگری و ترویج آن به عنوان پدیده‌ای همگانی، نمادها و زیرساخت‌های این صنعت نیز تغییرات‌ گسترده‌ای کرد و وارد مرحله تازه‌ای شد که سفر و اوقات فراغت را به عنوان حقی برای تمام شهروندان در نظر می‌گرفت. در ایران نیز با ورود عناصر مدرنیته، این نمادهای جدید صنعت گردشگری و اوقات فراغت به مرور وارد نظام شهری شد و توانست آغاز پیشرفت این صنعت نوپاباشد. در اینجا به ده تا از نخستین‌های مدرن که به نوعی با صنعت گردشگری و گذران اوقات فراغت در ارتباط هستند، پرداخته می‌شود.

۱ ـ نخستین هتل مدرن

از دیرباز در ایران مکان‌هایی با نام‌های مختلف کاروانسرا، رباط، ساباط، خان و... جهت اسکان مسافران و آسودن آنها برپا بوده است، اما نخستین هتل با سبک و سیاق امروزی و سیستم مدرن خدمات‌رسانی، در تهران ساخته شد. گراندهتل را باید نخستین هتل مدرن در ایران دانست که اواخر دوره قاجار از سوی مهاجری قفقازی به نام باقرخان به مساحت ۱۳۰۰ مترمربع در خیابان لاله‌زارجنوبی ساخته شد. این هتل براساس استانداردهای وقت اروپا اداره و از مراکز مهم اجتماع دولتمردان و روشنفکران محسوب می‌شد. این هتل گرچه در فهرست آثار ملی ثبت شده است، اما چهره‌اش کاملا دگرگون شده، آجرکاری‌های زیبایش زیر سیمان رفته و به انبار لوازم برقی تبدیل شده است. گرچه امروزه اثر چندانی از گراندهتل قدیم بر جای نمانده است، اما به همت علی حاتمی در سریال ماندگارش، نخستین هتل مدرن ایران در ذهن بسیاری زنده مانده است.

۲ ـ نخستین شهربازی

شهربازی از نماد‌های جذاب گردشگری شهری است و توانسته در برنامه‌ریزی‌های شهری جایگاه ثابتی به دست آورند که البته علت آن را نیز باید در گردش مالی بالای آنها دانست.

نخستین شهربازی در ایران که دارای ابزار تفریح و بازی بوده را باید «گاردن پارتی» در پارک شهر (سنگلج تهران) دانست.

در این پارک، اسباب‌بازی ابتدایی چون تاب و سرسره وجود داشته است. مردم در کنار استخر بزرگ گاردن‌پارتی به تماشای دوچرخه‌سواری و آکروبات می‌نشستند.

گاهی نیز گروه موسیقی ارتش به اجرای برنامه در این پارک می‌پرداخت. پس از گاردن‌پارتی نخستین شهربازی دارای وسایل بازی برقی، «فان‌فار» در میدان ونک بوده است که تا سال‌ها یکی از تفریحگاه‌های مهم پایتخت محسوب می‌شده است.

۳ ـ نخستین کافه

قهوه‌خانه‌ها در گذشته جذاب‌ترین و پرترددترین مراکز عمومی در شهرهای ایران محسوب می‌شدند. قهوه‌خانه‌ها علاوه بر آن که مکانی جهت صرف خوراک و نوشیدنی بود‌ه‌اند، مهم‌ترین مکان عمومی جهت گذران اوقات فراغت محسوب می‌شده‌اند، اما نخستین کافه مدرن در ایران، کافه نادری است که شهرتش را بیشتر مدیون نویسندگان و روشنفکرانی است که در آن وقت‌گذرانی می‌کردند.

کافه نادری سال ۱۳۰۶ از سوی مهاجری روس به نام خاچیک مادیکیانس در خیابان نادری (جمهوری امروز) تهران ساخته شد. قهوه فرانسه، انواع دسرهای فرنگی و خوراک‌هایی چون بیفتک و بیف استراگانف برای نخستین بار در کافه نادری به ایرانیان عرضه شد. کافه نادری همچنان پویاست و پاتوق نوستالژیک برخی تهرانی‌ها محسوب می‌شود.

۴ ـ نخستین باغ‌ وحش

باغ‌‌وحش‌ها معمولا از مراکز اصلی بازدید گردشگران در طول سفرها است. هرچند در ایران نگهداری از جانوران و حیوانات همواره با مشکلات عدیده‌ای روبه‌روست و بسیاری از جانداران باارزش در اثر نبود مکان‌های نگهداری استاندارد از بین رفته‌اند؛ اما دانستن این که نخستین باغ‌وحش ایران به سبک مدرن کی و کجا بازگشایی شد، خالی از لطف نیست. ناصرالدین شاه پس از بازگشت از سفر به اروپا تصمیم به تاسیس مرکزی جهت نگهداری حیوانات وحشی گرفت. در ابتدا باغ‌وحش کوچکی با چند قفس در باغ لاله‌زار در خیابان لاله‌زار تهران ایجاد شد، اما بعدها با افزایش گونه‌های جانوری، بخشی از قصر دوشان‌تپه در کوهپایه‌های البرز به باغ‌وحش اختصاص یافت. در باغ‌وحش دوشان‌تپه که برای بازدید عموم آزاد بود، حیواناتی چون میمون، شیر، یوز، ببر، پلنگ و خرس نگهداری می‌شدند.

۵ ـ نخستین فرودگاه

یکی از ارکان اصلی و مهم صنعت گردشگری، سیستم حمل و نقل محسوب می‌شود. در این میان سیستم حمل و نقل هوایی به سبب سرعت، امنیت، راحتی و بسیاری عوامل دیگر از محبوبیت بالایی برخوردار است. امروزه داشتن فرودگاه و کیفیت آن یکی از ‌نمادهای اصلی در میزان کیفیت و ارزشگذاری مقصدهای گردشگری به شمار می‌رود.

فرودگاه مسجدسلیمان نخستین فرودگاه ایران و خاورمیانه است که آبان ۱۲۸۷ به صورت رسمی آغاز به کار کرد. علت انتخاب مسجدسلیمان و احداث نخستین فرودگاه کشور در آن، کشف میادین نفتی در این شهر و آغاز فعالیت‌های شرکت نفت است. در فرودگاه مسجدسلیمان شرکت‌های هواپیمایی معتبر خارجی نیز فعالیت داشته‌اند و بسیاری از پروازهای خارجی از این فرودگاه صورت می‌گرفت.

۶‌ ـ نخستین آژانس مسافرتی

آژانس‌های مسافرتی را به جرات می‌توان یکی از کلیدی‌ترین بازیگران عرصه صنعت گردشگری قلمداد کرد.

این دفاتر معمولا خدمات گسترده‌ای را به گردشگران و مسافران ارائه می‌کنند و در واقع به نوعی تسهیل‌کننده پروسه سفر و گردشگری هستند.

امروز در سطح کشور دفاتر آژانس‌های مسافرتی به‌وفور یافت می‌شود؛ دفاتری که گاه رسالت خویش در صنعت گردشگری را فراموش کرده و تنها به کسب درآمد از طریق برپایی تورهای گردشگری خارجی می‌پردازند.

نخستین آژانس مسافرتی در ایران، ایران‌تور است که سال ۱۳۱۵ گشایش یافت و در تهران مشغول به فعالیت شد.

۷ ـ نخستین مرکز نمایشگاهی

برگزاری نمایشگاه‌ها، تاریخی به قدمت داد و ستد بشر دارد. نمایشگاه‌ها در ایران نیز پیشینه درخشانی دارند. وجود راه‌های بازرگانی مهم چون جاده ابریشم و داشتن بنادر متعدد در شمال و جنوب کشور، علت عبور و مرور کاروان‌های بازرگانی از دیرباز شده است. رونق کاروانسراها در دوره صفوی نیز خود عاملی در جهت برپایی بازارهای مکاره و نمایشگاه‌ها بوده است. حتی شواهدی وجود دارد که برگزاری نمایشگاه‌هایی از محصولات ایرانی در دوره ساسانیان را نشان می‌دهد. جدا از مکان‌هایی چون ورودیه شهرها، حاشیه بنادر و کاروانسراها هرگز مکانی به عنوان مرکز نمایشگاهی تا پیش از دوره معاصر وجود نداشته است. سال ۱۳۳۸ شرکت نمایشگاه‌های بین‌المللی ایران تاسیس و مراحل ساخت نمایشگاه آغاز شد. سال ۱۳۴۸ محل دائم نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران در بزرگراه چمران به بهره‌برداری رسید که همچنان نیز مکانی پویاست.

۸ ـ نخستین خط آهن

برای گردشگرانی که جاده و مسیر سفر نیز بخشی از لذت گردش محسوب می‌شود، قطار بهترین وسیله است. قطارها همچنین از امنیت بالاتری نسبت به خودروهای شخصی و عمومی برخوردار هستند. تعیین نخستین خط قطار ایران کمی دشوار است. سال۱۸۸۶ میلادی نخستین خط آهن از محمودآباد به آمل کشیده شد. قرار بود این خط به تهران نیز برسد که براساس کارشکنی پیمانکار بلژیکی طرح نیمه‌تمام ماند. سال ۱۸۹۰ ناصرالدین‌شاه طی پیمان‌نامه‌ای با روس‌ها، ایران را به مدت ده سال از داشتن راه‌آهن محروم کرد. این محرومیت در دوره مظفرالدین‌شاه نیز ده‌سال دیگر تمدید شد. بر این اساس نخستین خط آهن سراسری ایران را باید مسیر بندر شاهپور (بندر امام خمینی فعلی) در خلیج‌فارس به بندر شاه (بندر ترکمن فعلی) دانست که در دوره پهلوی اول تاسیس شد و به بهره‌برداری رسید.

۹ ـ نخستین رستوران ایرانی

در قهوه‌خانه‌های ایرانی همواره تعداد محدودی از خوراک‌ها ارائه می‌شدند، اما نخستین رستوران ایرانی را که بر اساس سبک و سیاق مدرن و امروزی شروع به کار کرد، باید رستوران نظافت دانست.

این رستوران که در مهمانخانه‌ای به همین عنوان قرار داشت، از سوی میرزا اسحاق‌خان معززالدوله سال ۱۳۲۱ هجری قمری در شهر تبریز تاسیس شد.

رستوران نظافت را باید از نخستین رستوران‌هایی دانست که اقدام به چاپ اطلاعیه جهت تبلیغات و بازاریابی کرده است. در آگهی این رستوران به نحوه سرویس‌دهی، انواع خوراک‌هایی که در آن سرو می‌شود و ساعت کار رستوران اشاره شده است. از نکات جالب آگهی رستوران نظافت می‌توان به سرویس بیرون‌بر غذا در منازل و حجره‌ها و همچنین ارائه خدمات هنگام افطار و سحر در ماه رمضان اشاره کرد.

۱۰ ـ نخستین موزه

موزه‌ها، مجموعه‌ای ارزشمند از آثار هر کشور است که به گردشگران امکان شناخت بهتر و جامع‌تری از مقصد گردشگری را می‌دهد. نخستین موزه غیرمستقل که در ایران شکل گرفت مربوط به دوره ناصرالدین‌شاه است. این شخص پس از بازگشت از سفرهای اروپایی خویش اقدام به برپایی موزه ناصری در یکی از اتاق‌های شمالی کاخ گلستان کرد. پس از آن در سال ۱۲۹۵ صنیع‌الدوله اقدام به ساخت موزه ملی در یکی از اتاق‌های وزارت معارف کرد. در این موزه ۲۷۰ شیء گوناگون از تاریخ و فرهنگ ایرانی نگهداری می‌شد، اما نخستین موزه مستقل ایرانی را باید موزه ایران‌باستان دانست که سال ۱۳۱۶ به صورت رسمی به‌عنوان مهم‌ترین پایگاه ایران‌شناسی تاسیس شد. ساختمان این موزه از ابتدا با کاربری موزه ساخته شد. طراحی این بنا از سوی آندره گدار، معمار فرانسوی صورت گرفت.