زهد و ساده زیستی پیامبر اعظم

زهد, به معنای ترک متاع فریب نیست بلکه به معنای بی رغبتی است و چون بی رغبت بودن, تمرین طلب می کند, نخست انسان باید متاع نیرنگ را ترک کند, آنگاه کم کم در آن بی رغبت شود و برای بی رغبتی, معرفت لازم است

سالم سازی اجتماع، یک اصل مهم اسلامی است و یکی از بحث های ضروری اخلاق، آداب معاشرت و نحوه عملکرد در جامعه است؛ از این رو ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ بر آن بسیار تأکید داشته اند.

امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ در بیانات خود، توصیه های مهمی درباره اخلاق در جامعه دارند. این نوشتار در پی گرد آوری برخی از دستورات ایشان درباره اخلاق در جامعه و آداب معاشرت می باشد.

● نفع رساندن به دیگران

از نقاط بسیار حساس در اخلاق اسلامی حسّ تعاون و تعاضد و خدمت به مردم، به خصوص خدمت به مؤمنان و صالحان است. از مجموعه تعالیم اسلامی و سیره اولیاء ـ علیهم صلوات اللّه ـ استفاده می‏شود که پس از ادای فرایض، بالاترین وسیله برای تقرّب به خداوند متعال این خصلت نیکو است.[۱]

امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ در این رابطه می فرمایند:

« خَصْلَتَانِ لَیْسَ فَوْقَهُمَا شَیْ‏ءٌ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ نَفْعُ الْإِخْوَان‏‏.»[۲]

«دو خصلت است که بالاتر از آن دو نیست: ایمان به خدا و نفع برای برادران‏.»

● ادب

از نکاتی که امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ در اخلاق اجتماعی بر آن تأکید دارند رعایت ادب است. ایشان درباره ادب می فرمایند:

«کَفَاکَ أَدَباً تَجَنُّبُکَ مَا تَکْرَهُ مِنْ غَیْرِک‏.»‏[۳]

«در ادب تو همین بس که پرهیز کنی از آنچه از دیگران خوشت نمی‏آید‏.»

در مقابل، امام با بی ادبی مخالفت می کنند و یکی از رفتارهای خلاف ادب را چنین بازگو می نمایند:

«لَیْسَ مِنَ الْأَدَبِ إِظْهَارُ الْفَرَحِ عِنْدَ الْمَحْزُون‏.»‏[۴]

«اظهار شادی در حضور فرد غمگین، دور از ادب و انسانیّت است‏.»

● تواضع

از صفاتی که امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ بر آن تأکید دارند تواضع است. تواضع آن است که انسان در مقایسه با دیگران برای خویش امتیاز و برتری قائل نشود.[۵] امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ ، تواضع را نعمت می دانند و می فرمایند:

«التَّوَاضُعُ نِعْمَةٌ لَا یُحْسَدُ عَلَیْهَا‏.»‏[۶]

«فروتنی و تواضع نعمتی است که هیچ کس بدان حسد نورزد‏.»

ایشان از باب نمونه، نشانه هایی برای شخص متواضع بیان می نمایند:

«مِنَ التَّوَاضُعِ السَّلَامُ عَلَی کُلِّ مَنْ تَمُرُّ بِهِ وَ الْجُلُوسُ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِس‏.»[۷]

«از نشانه‏های فروتنی: سلام کردن به همه، و نشستن در پائین مجلس است‏.»

ایشان درباره شخصی که در پائین مجلس می نشیند چنین می فرمایند:

«مَنْ رَضِیَ بِدُونِ الشَّرَفِ مِنَ الْمَجْلِسِ لَمْ یَزَلِ اللَّهُ وَ مَلَائِکَتُهُ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ حَتَّی یَقُوم‏‏.»[۸]

«کسی که به نشستن در پائین هر مجلس و محفلی تن دردهد، تا زمانی که برخیزد خدا و فرشتگان پیوسته بر او درود فرستند‏.»

● رفاقت

دوست عاقل هرگز تبهکاری رفیق خود را توجیه نمی کند؛ بلکه آن را دوستانه تذکر می هد. دوست واقعی کسی است که عیب دوست خود را به او بگوید؛ گرچه نباید عیوب کسی را در حضور دیگران به او گفت؛ زیرا ارائه عیب در انظار دیگران اثری ندارد و او را می رنجاند؛ چون چنین نصیحتی به منزله سرزنش است، نه نصیحت. بنابراین، باید آن را به صورت خصوصی و آن هم دوستانه و خیر خواهانه به او تذکر داد؛ نه به صورت عیب جویانه و برای این که تذکر دهنده بخواهد خود را مطرح کند و ضعف او را به رخش بکشد. [۹]‏

امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ می فرمایند:

«مَنْ وَعَظَ أَخَاهُ سِرّاً فَقَدْ زَانَهُ وَ مَنْ وَعَظَهُ عَلَانِیَةً فَقَدْ شَانَه‏.»[۱۰]

«هر کس که برادرش را در خفا و پنهانی اندرز دهد، بدون شکّ او را آراسته، و اگر آشکارا موعظه کند رسوایش ساخته است‏.»

در مقابل دوست عاقل، دوست جاهل است. امام درباره دوستی با چنین افرادی می فرمایند:

«صَدِیقُ الْجَاهِلِ تَعِب‏‏.»[۱۱]

«دوست نادان مایه رنج و زحمت است‏.»

امام یکی از ویژگی دوست و برادر خوب را چنین بر می شمارند:

«خَیْرُ إِخْوَانِکَ مَنْ نَسِیَ ذَنْبَکَ إِلَیْه‏.»‏[۱۲]

«بهترین برادران تو کسی است که از خطای تو نسبت بخود فراموش کند‏.»

ایشان درباره راه های کسب دوست، به ویژگی رفتاری خود انسان اشاره می کنند و می فرمایند:

«مَنْ کَانَ الْوَرَعُ سَجِیَّتَهُ وَ الْکَرَمُ طَبِیعَتَهُ وَ الْحِلْمُ خَلَّتَهُ کَثُرَ صَدِیقُهُ وَ الثَّنَاءُ عَلَیْهِ‏.»[۱۳]

«کسی که پارسایی، خلق او و کرم، طبیعت او و حلم، خصلت او باشد دوست و ثناگویش زیاد می شود‏.»

امام، برخی صفات یک رفیق بد را چنین بیان می کنند:

«بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ یَکُونُ ذَا وَجْهَیْنِ وَ ذَا لِسَانَیْنِ یُطْرِی أَخَاهُ شَاهِداً وَ یَأْکُلُهُ غَائِباً إِنْ أُعْطِیَ حَسَدَهُ وَ إِنِ ابْتُلِیَ خَذَلَه‏‏.»‏[۱۴]

«چه بد است آن بنده‏ای که دو رو و دو زبان است. برادرش را در حضور می‏ستاید و در غیاب بدگوئی می‏کند. اگر عطایی یابد بر او حسد ورزد و چون گرفتار شود تنهایش گذارد‏.»

● همسایه داری

حقّ همسایگی نزدیک به حقّ رحم و خویشان است؛ زیرا همسایگی حقّی است ورای حق برادری اسلامی. به این معنی که همسایه مسلمان علاوه بر حقّ برادری اسلامی، حق دیگری نیز دارد؛ بنابراین هر که در حق همسایه عداوت یا بخل ورزد گناهکار است. [۱۵]‏

امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ یکی از ویژگی همسایه بد را این گونه بر می شمارند:

«مِنَ الْفَوَاقِرِ الَّتِی تَقْصِمُ الظَّهْرَ جَارٌ إِنْ رَأَی حَسَنَةً أَطْفَأَهَا وَ إِنْ رَأَی سَیِّئَةً أَفْشَاهَا‏.»[۱۶]

«از جمله گرفتاری های کمرشکن، همسایه‏ای است که چون خوبی یا کار نیکی بیند آن را پنهان سازد، و چون بدی بیند آن را افشا نماید‏.»

● خشم نکردن و کینه توز نبودن

غضب، کیفیّتی نفسانی است که باعث حرکت روح از درون به بیرون برای غلبه و پیروزی می‏شود و مبدأ و سرچشمه آن انتقام‏جویی است. غضب طرف افراط است و اگر شدید باشد موجب حرکت شدید می‏شود که به سبب آن حرکت، حرارتی در مغز و اعصاب پدید می‏آید و همچون دود تیره‏ای نور عقل را می‏پوشاند و کار و اثر آن را ضعیف می‏کند و از این رو پند و اندرز در خشمگین اثر نمی‏بخشد؛ بلکه بر درشتی و شدّت آن می‏افزاید. [۱۷]‏ امام حسن عسکری درباره غضب می فرمایند:

«الْغَضَبُ مِفْتَاحُ کُلِّ شَر‏.»[۱۸]

«خشم کلید هر شرّی است‏.»

«حقد» عبارت است از در دل عداوت و دشمنی کسی را داشتن و منتظر فرصت مناسب برای ابراز آن بودن. در واقع «حقد»، خشم و غضبی است که امکان ظهور و بروز نیافته است و سرکوب شده و در دل می ماند تا روزی، فرصت بروز پیدا کند. [۱۹]‏ امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ درباره شخص کینه توز می فرماید:

«أَقَلُّ النَّاسِ رَاحَةً الْحَقُود.» [۲۰]

«آسایش کینه‏توزان از همه مردم کمتر است‏.»

پرهیز از دروغگویی:

از اخلاق بد اجتماعی که امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ از آن نهی فرموده اند دروغگویی است. ایشان با تشبیهی، نهایت بدی دروغ را چنین بیان می کنند:

«جُعِلَتِ الْخَبَائِثُ فِی بَیْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهُ الْکَذِب‏.»[۲۱]‏‏

«کارهای زشت را در خانه‏ای قرار داده‏اند و کلیدش دروغگوئی است‏‏.»

توصیه امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ به شیعیان:

از برنامه های امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ ، توصیه های اخلاقی به شیعیان بوده است. ایشان در توصیه ای به شیعیان، دستورات فردی و اجتماعیِ مهمی راجع به اخلاق آنها بازگو می کنند :

«أُوصِیکُمْ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ الْوَرَعِ فِی دِینِکُمْ وَ الِاجْتِهَادِ لِلَّهِ وَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَی مَنِ ائْتَمَنَکُمْ مِنْ بَرٍّ أَوْ فَاجِرٍ وَ طُولِ السُّجُودِ وَ حُسْنِ الْجِوَارِ فَبِهَذَا جَاءَ مُحَمَّدٌ صَلُّوا فِی عَشَائِرِهِمْ وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَ أَدُّوا حُقُوقَهُمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْکُمْ إِذَا وَرِعَ فِی دِینِهِ وَ صَدَقَ فِی حَدِیثِهِ وَ أَدَّی الْأَمَانَةَ وَ حَسَّنَ خُلُقَهُ مَعَ النَّاسِ قِیلَ هَذَا شِیعِیٌّ فَیَسُرُّنِی ذَلِکَ.

اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا زَیْناً وَ لَا تَکُونُوا شَیْناً جُرُّوا إِلَیْنَا کُلَّ مَوَدَّةٍ وَ ادْفَعُوا عَنَّا کُلَّ قَبِیحٍ فَإِنَّهُ مَا قِیلَ فِینَا مِنْ حُسْنٍ فَنَحْنُ أَهْلُهُ وَ مَا قِیلَ فِینَا مِنْ سُوءٍ فَمَا نَحْنُ کَذَلِکَ.

لَنَا حَقٌّ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ قَرَابَةٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ تَطْهِیرٌ مِنَ اللَّهِ لَا یَدَّعِیهِ أَحَدٌ غَیْرُنَا إِلَّا کَذَّابٌ.

أَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ وَ ذِکْرَ الْمَوْتِ وَ تِلَاوَةَ الْقُرْآنِ وَ الصَّلَاةَ عَلَی النَّبِیِّ فَإِنَّ الصَّلَاةَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ.

احْفَظُوا مَا وَصَّیْتُکُمْ بِهِ وَ أَسْتَوْدِعُکُمُ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَیْکُمُ السَّلَام‏.»[۲۲]

« شما را سفارش می‏کنم به رعایت تقوای الهی، و پارسایی در دینتان، و تلاش و کوشش در راه خدا، و راستگویی، و پس دادن امانت به کسی که به شما اعتماد کرده، خوب باشد یا بد، و طول سجده، و خوش همسایگی، زیرا محمّد صلّی اللَّه علیه و اله و سلّم همین دستورات را آورده است، و در میان آنها نماز گزارید، و در عزایشان شرکت کنید، و از بیمارانشان عیادت نمایید و حقوقشان را رعایت کنید؛ زیرا هر یک از شما که در دینش پارسا، و در کلامش صادق بوده و امانت را پس دهد، و اخلاقش را با مردم نیکو دارد، گفته می شود: او شیعی مذهب است. همین‏ مرا شاد و خرسند سازد. از خدا بترسید و موجب زینت شوید و مایه عیب و ننگ نباشد. همه دوستی و محبّت را به سوی ما جلب نمایید و هر زشتی و ننگی را از ما دور سازید؛ زیرا هر خوبی که در باره ما گویند ما اهل آن هستیم و هر بدی که گفته شود از ما به دور است. برای ما در کتاب خدا حقی است و با رسول خدا صلّی اللَّه علیه و اله و سلّم خویشی و نسبتی است، و ما را از جانب خدا پاکی و طهارتی است که غیر ما هیچ کس دعوی این مقام نکند جز دروغگو. بسیار ذکر خدای گویید و در فکر مرگ باشید و زیاد قرآن بخوانید و بر پیامبر صلوات فرستید؛ زیرا صلوات بر پیامبر ده حسنه دارد. سفارشاتم را به خاطر بسپارید و شما را به خدا می‏سپارم. و سلام و درود من بر شما باد.»

مجتبی صداقت

[۱] .جوادی آملی، عبدالله؛ مراحل اخلاق در قرآن، ص۱۷۱؛ مرکز نشر اسراء، قم، هفتم ، ۱۳۸۷ش.

[۲] .همان، ص۱۷۳

[۳] .حدید/۲۳.

[۴] . مهدوی کنی، محمد رضا؛ نقطه‏های آغاز در اخلاق عملی، ص۶۲۶-۶۲۷؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، هفتم، ۱۳۷۶ش.

[۵] . مکارم شیرازی ناصر؛ تفسیر نمونه،ج۱۵،ص۴۶۴؛ دار الکتب الإسلامیة ، تهران، اول، ۱۳۷۴ ش.

[۶] . محمد بن علی بن حسین بن بابویه، شیخ صدوق؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳،ص۱۵۶؛ جامعه مدرسین، قم، دوم، ۱۴۰۴ ق.

[۷] . مطهری، مرتضی؛ مجوعه آثار، ج۱۶، ص۵۵۳؛ انتشارات صدرا، تهران، چهارم، ۱۳۸۰ش.

[۸] ابن شهر آشوب؛ مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۵۳، مطبعة الحیدریة، نجف، ۱۳۷۶ق.

ابن کثیر؛ السیرة النبویة، ج۱،ص۴۶۳؛ تحقیق: مصطفی عبدالواحد، دار المعرفة، بیروت،اول، ۱۳۹۶ق.

امین الاسلام الفضل بن الحسن طبرسی؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۳۴۳؛ مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، اول،۱۴۱۵ق.

[۹] . مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار،ج۷۰، ص۱۲۶-۱۲۷؛ مؤسسة الوفاء، بیروت، دوم،۱۴۰۳ق.

[۱۰] . بحار الانوار، ج۶۳، ص۳۲۰.

[۱۱] کلینی،محمد بن یعقوب؛ الکافی،ج۲،ص۱۲۲؛ اسلامیه ، تهران، ۱۳۶۲ش.

[۱۲] بحار الانوار، ج۴۲، ص۲۷۶.

[۱۳] توبه/۵۵.

[۱۴] طه/۱۳۱.

[۱۵] الکافی، ج‏۲، ص ۱۳۸.

[۱۶] ابن حزم اندلسی؛ المحلی، ج۸، ص۲۳۱؛ تحقیق احمد محمد شاکر، دار الفکر، بیروت،[بی تا].

---