رسانه و جهانی شدن

سیستم رسانه ای جهانی از لحاظ تاریخی عمیق تر از آن است كه به نظر می آید در واقع هر بحثی پیرامون رسانه های جهانی باید از اواخر قرن ۱۹ یعنی وقتی كه یك شبكه گسترده جهانی از شركت های تلگراف ارتباطات كابلی و آژانس های خبری به عنوان شركت های فراملی در آن زمان ظهور پیدا كرد آغاز شود

در این مقال، تاریخچه رسانه‌های جهانی و تأثیرات آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته و ضمن آن به ساختارهای اساسی و بنیادینی كه منجر به گسترش فناوری‌های نوین ارتباطی، به ویژه ارتباطات راه دور گردیده‌اند، پرداخته شده است. به علاوه مقوله‌هایی همچون نظم نوین داخلی، سیاست‌های جدید خصوصی‌سازی و سازمان تجارت جهانی مورد توجه قرار گرفته‌اند كه در نهایت به تلاش‌هایی برای نظم نوین جهانی ارتباطات و اطلاعات(۲) انجامیده‌اند.

در بخش دیگری از این مقاله، موضوع سازمان تجارت جهانی(۳) و خصوصی سازی در عرصه ارتباطات مطرح شده است؛ به طوری كه بین سال ۱۹۸۴ تا ۱۹۹۰ میلادی بیش از ۱۱۰ شركت ارتباطات راه دور خصوصی شده‌اند. برخی از آن‌ها مثل «بریتیش تله‌كام»(۴) به طور كامل و برخی دیگر مثل «مالزیا تله‌كام» (۵) و سنگاپور تله‌كام (۶) بخش‌هایی از فعالیت شركت خود را به بخش خصوصی واگذار كرده‌اند. البته این خصوصی‌سازی منجر به تأثیرات اقتصادی متفاوت و نوعی نابرابری در دسترسی به اطلاعات در كشورهای آفریقایی، آسیایی و امریكای لاتین شده است؛ برای مثال در پایان سال ۱۹۹۹ فقط ۳ درصد از مردم جهان به اینترنت دسترسی داشتند و در ۲۳ كشور دسترسی به اینترنت اساساً وجود نداشت؛ همچنین در پنجاه و هشت كشور دیگر كم‌تر از یك هزار كاربَر اینترنت وجود داشت.

در یك مقیاس جهانی می‌توان گفت ۴۵ درصد كل كاربران اینترنت مقیم امریكای شمالی، ۳۵ درصد دیگر در اروپا و ۱۱ درصد در ژاپن بودند. به واقع تنها در برخی از كشورها خصوصی‌ٍسازی ارتباطات انجام شده كه توانسته جایگزین انحصارات دولتی شود و دسترسی یكسانی را برای همكان فراهم آورد. پیامد این خصوصی‌سازی نیز شكاف بین كشورهای توسعه‌یافته و كشورهای در حال توسعه را درمورد دسترسی به خدمات ارتباطات از راه دور بیش‌تر كرده است.

● تاریخچه كوتاه در مورد رسانه‌های جهانی

سیستم رسانه‌ای جهانی از لحاظ تاریخی عمیق‌تر از آن است كه به نظر می‌آید. در واقع هر بحثی پیرامون رسانه‌های جهانی باید از اواخر قرن ۱۹ یعنی وقتی كه یك شبكه گسترده جهانی از شركت‌های تلگراف (ارتباطات كابلی) و آژانس‌های خبری به عنوان شركت‌های فراملی در آن زمان ظهور پیدا كرد آغاز شود. تا اواخر قرن ۱۹ هم بریتانیا و هم امریكا تجارت جهانی را در مورد آزادی كابل‌ها پذیرفتند و به نحو تجاوزكارانه‌ای این سیاست‌ها را برای گسترش دسترسی به بازارهای خارجی از طریق شركت‌هایی مثل شبكه‌های كابلی امریكایی، كمپانی‌های تلگراف انگلیسی ـ امریكایی و شركت توسعه شرقی تلگراف وستریونیون استفاده كرده‌اند. این سیاست‌ها همچنین برای پشتیبانی كارتل‌های كابلی و اهرم‌های قدرت برای دسترسی به بازارهای داخلی به منظور بهره‌برداری دو طرفه شركت‌های ارتباطی خارجی امریكا و انگلیس استفاده شده‌اند.

بعد از جنگ جهانی اول در رسانه‌های جهانی فاصله‌ای به وجود آمد و تحقیقات در این رشته به شكل زیادی به مطالعه در مورد تبلیغات و توانایی مردم در دریافت اخبار خارجی تمایل داشت. ایده رسانه‌های جهانی و همچنین با توافقات بین‌المللی، تكنولوژی‌های رسانه‌ای جدید (رادیو، تلویزیون، پخش ماهواره‌ای و نظایر آن) را برای عمل كردن داخل مرزهای ملی محدود می‌كرد. تنها این جمله در دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ تغییر كرد كه كشورهایی كه به نام كشورهای توسعه‌یافته نامیده می‌شدند در یونسكو و اتحادیه جهانی مخابرات(۷) تلاش كردند سیاست‌های جدیدی را به تصویب برسانند تا قادر باشند تخصیص عادلانه‌ای از منابع ارتباطات صورت گیرد.

این فشار نظم نوین جهانی ارتباطات و اطلاعات و دسترسی بیش‌تر به اخبار و رسانه‌های قدیمی همچنین تنوع بیش‌تر جریان اطلاعات بین همه كشورها و توزیع عادلانه اطلاعات را اقتضا می‌كرد. در اصل یونسكو و اتحادیه جهانی مخابرات به ترتیب تحت مطالعات اصلی كمیسیون مك براید و ماتیلز نتیجه گرفتند كه نوآوری‌هایی را كه آن‌ها مورد توجه قرار داده بودند انجام دهند. به طور مثال كوشش برای رسیدن به آزادی و تعادل جریان اطلاعات، گسترش مشاركت كشورهای توسعه‌یافته در هر دو سازمان، تخصیص بیش‌تر منابع به صورت عادلانه برای عموم (به طور مثال امواج رادیویی و مكان‌های مداری برای ماهواره‌های ثابت) و افزودن زیرساخت‌های ارتباطی برای ایجاد برنامه‌های بین‌المللی توسعه ارتباطات و فراهم كردن حمایت‌های فنی و مالی برای اخبار محلی و آژانس‌های رادیو و تلویزیونی صورت گرفت.

البته اهداف نظم نوین جهانی ارتباطات و اطلاعات به صورت منحرف‌شده‌ای صورت تحقق به خود گرفت، اما این كوشش‌ها به یك سیستم جهانی متمایل شد كه بتواند نیازهای كشورها را بهتر از آنچه كه دنباله روی كوركورانه از تسلط اروپا و امریكای شمالی ایجاب می‌كرد منعكس كند. نظم نوین جهانی ارتباطات و اطلاعات به زودی با انتقام كشورهایی روبه‌رو شد كه از ایده یك نظم نوین ارتباطات جهانی براساس برابری و توزیع مجدد قدرت و منابع رنجیده بودند. این كشورها ـ امریكا، انگلیس و سنگاپور ـ یونسكو را ترك و تهدید كردند كه اگر تغییرات فراگیر داخلی صورت نگیرد اتحادیه جهانی مخابرات نیز به همان سرنوشت دچار خواهد شد. آن‌ها طالب اولویت رقابت و خصوصی‌سازی به همان صورتی بودند كه در توافق‌نامه جهانی تجارت و گمرك(۸) لحاظ شده بود، در نتیجه تجارت آزاد و ارتباطات دوباره زنده شد و اقتدار یونسكو و اتحادیه جهانی مخابرات دوباره تعریف شد و بحث در مورد نظم نوین جهانی ارتباطات و اطلاعات كم‌رنگ شد.

بدین ترتیب یونسكو مجدداً جریان آزاد اطلاعات را پذیرفت و در نتیجه انگلیس، امریكا و سنگاپور بازگشتند و سازمان تجارت جهانی مجدداً براساس دكترینی كه اساس آن نظام سیاسی ارتباطات جهانی در حال تكوین بود به تمام اعضایش اجازه می‌داد كه بدون هیچ محدودیتی اطلاعات را بین مرزها مبادله كند. با از بین رفتن نظم نوین جهانی ارتباطات نظم جدید داخلی و مشی اساسی برای بخش‌های خصوصی در اتحادیه جهانی مخابرات، سازمان همكاری مؤسسه اقتصادی(۹) و سازمان تجارت جهانی به وجود آمد. این آژانس‌ها چند نقش جدید را برای تلاش در زمینه ایجاد بازارهای ارتباطی جدید و چارچوب سیاسی پذیرفتند.

۱. تحقیقاتی كه روش اصلی و دسترسی به منابع ارتباطی را در مناطق مختلف جهان با حمایت از خصوصی‌ٍسازی، رقابت و توسعه قالب‌های خود تظیمی جدید در بعضی از كشورها پوشش می‌دادند.

۲. نقش مكمل حمایتی. به طور مثال توسعه مراكز دوربرد(۱۰) به عنوان منابع اجتماعی كه برای مردم در كشورهای توسعه‌یافته با دسترسی بیش‌تر به خدمات ارتباطات راه دور تهیه می‌شوند.

۳. تهیه منابع مالی برای حمایت‌های قانونی و ظرفیت‌های سیاستگذاری در كشورهای توسعه‌یافته و ترجیحاً شبكه‌ها و خدمات اطلاعاتی كه امروزه در بازارهای اختصاصی هستند.

● تغییر شكل و خصوصی شدن سیاست‌های ارتباط جهانی

پیام‌رسانان ارتباطی مسابقه‌ای را در سال‌های ۱۹۸۴ تا ۱۹۹۱ در انگلستان بین خود آغاز كردند. در یك فضای آزادی‌خواهانه (لیبرالیستی) كشورهایی مثل استرالیا، كانادا، ژاپن، نیوزیلند و اتحادیه اروپا در این مسابقه اطلاعاتی (در سال‌های ۱۹۹۰ و ۱۹۹۸ در سازمان همكاری‌های مؤسسه اقتصادی و در سال ۱۹۹۹ در ایالات متحده) سهم داشتند. عامل این نشانه‌گذاری‌ها بانك جهانی و ساختارهای آن بود كه سیاست انحصاری خود را اعمال می‌كرد، این شكل جدید از طرز تفكر قابل پذیرش در ساختار ادارات و خصوصی‌ٍسازی بود.

سازمان تجارت جهانی و سیاست‌های جدید برای ارتباطات راه دور و رسانه‌های جدید

تعدادی از موافقتنامه‌های سازمان تجارت جهانی، ارتباطات راه دور و سرویس‌های اطلاعاتی را پوشش داده‌اند. این موافقت‌ها كه گاهی گفته می‌شد اساس یك نظام حكومتی جدید رادیكال است تضمین كرده‌اند كه كشورها نمی‌توانند این مرحله را نقض كنند و در آینده رقابت و خصوصی‌سازی در رابطه با نقش‌های سازمان تجارت جهانی پیشرفت كنند. این سازمان بر ارتباطات راه دور و رسانه‌های جدید، موافقت‌نامه ۱۹۹۴ برای افزایش خدمات، توافق ۱۹۹۶ سنگاپور برای برداشتن مالیات‌ها از فن‌آوری‌های ارتباطی راه دور، توافق‌نامه پایه ارتباطات راه دور ۱۹۹۷ و ایجاد یك قدرت تجارت الكترونیكی جهانی تأكید كرده است. افزون بر این موارد سازمان تجارت جهانی بر موافقتنامه‌های زیر نیز متمركز شده است:

۱. خصوصیٍ‌سازی،

۲. رقابت تحت نظارت،

۳. تطبیق سیاست‌های نوین برای رسانه‌های جدید.

● سازمان تجارت جهانی و خصوصی‌ٍسازی

در خلال سال‌های ۱۹۸۴ تا ۱۹۹۰ میلادی ۱۱۰ شركت ارتباطات راه دور خصوصی شدند. تعدادی از این‌ها مثل بریتیش تله‌كام به طور كامل و برخی دیگر نظیر مالیزیا تله‌كام و سنگاپور تله‌كام قسمتی از شركت خود را به بخش خصوصی واگذار كردند.

با این حال می‌توان گفت در انتهای سال ۱۹۹۹ فقط ۳ درصد از مردم جهان به اینترنت دسترسی داشتند. به عبارت دیگر در ۲۳ كشور اتصال به اینترنت نبود و در ۵۸ كشور دیگر كم‌تر از ۱۰۰۰ كاربر اینترنت وجود داشت. در قیاسی كلی ۴۵ درصد كل كاربران اینترنت مقیم امریكای شمالی، ۳۵ درصد در اروپا و ۱۱ درصد در ژاپن بودند.

البته توافق‌نامه‌های سازمان تجارت جهانی كشورها را به تعهد در مقابل خصوصیٍ‌سازی و قبول سرمایه‌گذاران خارجی مجبور نمی‌كند، اگرچه فشار بزرگی برای پذیرش این تعهد وجود دارد.

بسیاری از كشورها این فعالیت را به وسعت ایالات متحده انجام نداده‌اند. كشورهای امریكای لاتین بزرگ‌ترین مراحل رفع محدودیت‌های سرمایه‌گذاری‌های خارجی را توسط یك دست كردن گرایش‌های موجود انجام دادند.

در آرژانتین، غنا، مكزیك و آفریقای جنوبی عاملان خصوصیٍ‌سازی ارتباطات راه دور(۱۱) با تأكید بر نصب ۲۲۵ هزار تا ۵ر۲ میلیون اشتراك جدید در طی ۵ سال خصوصی شدند.

این اقدامات با گسترش طراحی‌های تنظیم شده‌ای همراه شد و بر انتقال از عقیده مقررات‌زدایی در دهه ۱۹۸۰ به ایده‌ای كه رژیم‌های دولتی را اركان اساسی تغییر سیاست‌های ارتباطات دوربرد می‌دانست تأكید شد.

بنابراین سازمان تجارت جهانی «الگوی جدید دولتی»، یعنی سندی را كه توسط ۵۵ كشور امضا شده بود پذیرفت.

[ ایمان علمدار ]

---