نشر الکترونیک در ایران

هنوز خیلی از شاخص های مهم آموزشی و فرهنگی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطی روز در ایران, با چالش های بسیاری دست وپنجه نرم می کند که ماحصل این تعامل, نه به سود فروشنده است و به نفع مصرف کننده

هنوز خیلی از شاخص های مهم آموزشی و فرهنگی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطی روز در ایران، با چالش های بسیاری دست وپنجه نرم می کند که ماحصل این تعامل، نه به سود فروشنده است و به نفع مصرف کننده. مسئله تجارت الکترونیک یا دولت الکترونیک، از مهمترین مسائل آی تی مدار هر کشور در حال توسعه به شمار می آید و برای رفع معضلات و تدوین بسترهای لازم، دولت ها اقدامات موثری صورت داده اند که نمونه های آسیای جنوب شرقی آن، بسیار است. اما ما با وجود کارشناسان و نخبگان و تجهیزات فراوان، هنوز به ۱۰۰۰ سایت دولتی نیمه فعال و چند هزار دستگاه ATM و چند قانون رسیده ایم. نشر الکترونیک یا e-publishing، نیز، یکی دیگر از چالش های آی تی مدار مسائل فرهنگی کشور است که به دلیل حضور نمایندگانی از صنعت نشر الکترونیک ایران در نمایشگاه آی تی اخیر تاجیکستان، در این مبحث، به آن می پردازیم.

● تعریف نشر الکترونیک

تعریف نشر الکترونیک بسیار ساده است. هر اقدامی که باعث شود، تولید محتوا به صورت فرمت های الکترونیکی و غیرچاپی انجام شود، نشر الکترونیک صورت پذیرفته است. این نشر، گاهی اوقات بر روی یک دیسکت یا یک سی دی یا شبکه محلی یا شبکه جهانی و بر روی سایت های وب است. حتی پیام های کوتاهی که از طریق پورتال های مختلف، بر روی تلفن های همراه منتقل می شود، شامل تعریف نشر الکترونیک و بالطبع، قانون و مقررات نشر الکترونیک می شوند. قدمت نشر الکترونیک در هر کشوری، با کشورهای دیگر متفاوت است. بنیان نشر الکترونیک را می توان در درون و برون سازمان های انتشاراتی، جست وجو کرد. در بعد

درون سازمانی با دو مقوله مهم سر و کار داریم: یکی توانمندی های انتشاراتی و تولیدات فرهنگی یک کشور است که مشخص می کند در فلان کشور، چه تعداد کتاب خوان و ناشر و توزیع کننده وجود دارد و دیگری، توانمندی های نرم افزاری و سخت افزاری و بیش از همه، قابلیت های مدیریت نشر الکترونیک و هدایت صحیح آن است که در نهایت، مهندسی افکار عمومی را بر عهده می گیرد. این دو مقوله، یعنی بک گراند نشر سنتی در یک کشور و توانمندی های نرم افزاری روز، اساس گسترش درون سازمانی نشر الکترونیک را در هر کشوری تعریف و تبیین می کند. حال پس از آماده شدن ابزار های نشر الکترونیک، وجود بستری پویا و آماده برای پذیرش این نوع نشر هزاره سوم، در بیرون سازمان های انتشاراتی نیاز است. چرا که بازار مصرف و نرخ نهایی فروش کالا یا به اصطلاح اقتصاددانان نرخ نهایی مصرف (MRC=(، باید فراهم شود تا عرضه محصولاتی با فرمت جدید، قابل پذیرش بازار مصرف کننده قرار گیرد. نمی توان کشوری را در دنیا مشاهده کرد که در صنعت نرم افزار و صنعت چاپ و نشر سنتی، با ضعف های زیادی روبه رو است، اما در بخش نشر الکترونیک، حرف های زیادی برای گفتن دارد.

● واقعیت ها

باید پذیرفت که بازگشت به مدل های مدرن یا پست مدرنی که امروزه، فناوری روز دنیا در عرصه های مختلف به سمت و سوی آن حرکت می کند، مدیون وضعیت سنتی traditional چندسده پایانی هزاره دوم (۱۷۰۰ تا ۲۰۰۰ میلادی) است. چرا که بر اساس یک استنتاج ساده می توان دریافت که ذهن فردی که دانشجوی دانشگاه است، با ذهن فردی که سال ها از کتاب و تحقیق و مطالعه دور مانده است، برای مطالعه یک کتاب تاریخی جدید پرفروش بیشتر آماده تر و جذاب است. این مسئله در بحث نشر الکترونیک نیز صادق است. در وضعیتی که کتاب و کتابخوانی در کشور جای خود را به روزنامه خوانی های پراکنده و مشاهده رسانه های جمعی با وقت بسیار زیاد داده است، تغییر در فرمت مطالعه، نمی تواند برای مصرف کننده بی انگیزه، خیلی جالب توجه باشد. بر اساس آمارهای جهانی، ایران در ردیف ۱۰ کشور برتر دنیا در زمینه انتشار کتب با مضامین مختلف قرار گرفته است. اما متوسط مطالعه ایرانیان، چیزی حدود ۲۰ دقیقه محاسبه شده است. در حالی که این رقم برای کشورهای اروپایی، بیش از ۳ برابر این رقم است. بنابراین، وقتی کتابی با تیراژی حدود ۲ تا ۳ هزار نسخه منتشر می شود و حداقل برای فروش همین نسخه کتاب، ناشران، یک سال مالی را در نظر می گیرند و مصرف کننده بر اساس بودجه ماهانه خود، در سبد خرید ماهانه اش برای کتاب، هزینه ای در نظر نمی گیرد، تغییر در فرمت ارائه کتاب نیز چندان استقبالی نخواهد داشت. چرا که با هزینه هایی که مصرف کننده برای مطالعه کتاب در نظر گرفته است، و معمولاً این هزینه، از خرید نوشابه و سیگار و خوراکی های تفننی ماهانه بسیار کمتر است، رونقی در صنعت نشر الکترونیک به وقوع نمی پیوندد.

● چالش ها

ابوالحسن مختاباد، روزنامه نگار و کارشناس حوزه کتاب، در همین رابطه در اظهارنظری می گوید: شکل کنونی «کپی رایت» در ایران، قانون حقوق مولف و مصنف است که در سال ۱۳۴۸ تصویب شد و متمم آن که در سال ۱۳۵۲ به وجود آمده است؛ در این قانون پیش بینی وضعیت امروز نشر در ایران نشده و این قانون با پیشرفت های تکنولوژیک و فرهنگی امروز هماهنگ نیست. رئیس هیات مدیره مجمع ناشران الکترونیک گفت: عمده کسانی که در حوزه الکترونیک فعالیت می کنند صرفاً با گزینه نشر الکترونیک مشغول به کار هستند و به ندرت در دو حوزه سنتی و الکترونیک فعالیت می کنند. «محمد امین طالب شهرستانی» نیز، دو هفته پیش در گفت وگو با ایسنا اظهار داشته بود: با اشاره به پیش نویس سند ملی توسعه مطبوعات و بندی که به نشر الکترونیک نگاه گذرا دارد، این بند، دغدغه ای برای حوزه نشر الکترونیک ایجاد نمی کند ولی با توجه به حرکت جهانی، تعرفه های اقتصادی و زمان کوتاهی مصرف به همراه صرفه جویی های بسیار که می توانیم در امر کاغذ داشته باشیم بیش از یک بند به بعد نشر الکترونیک اختصاص پیدا می کند. این فعال حوزه نشر الکترونیک نیز مانند بسیاری از متخصصان این رشته، نبود کپی رایت لازم را از مهم ترین چالش های پیش روی این صنعت نوپا در کشور دانست. در همین حال، یک ماه پیش، غلام رضا گلپایگانی عضو هیات مدیره مجمع ناشران الکترونیک ایران www.IIEP.org نیز با انتقاد از وضعیت نشر الکترونیک در کشور، ضعف های عمده این صنعت را در کشور در دو مقوله: نبود استراتژی مدون و طراحی نظام جامع گسترش نشر الکترونیک و دیگری فقدان مدیریت آگاه و هوشمند در گسترش و هدایت نشر الکترونیک، دانست. به هر حال با این اوصاف، در نمایشگاه ششم نشر الکترونیک که اردیبهشت ماه سال جاری در تهران برگزار شد، بیش از ۳۵۰ ناشر در این عرصه، با ارائه ۱۳۰۰ محصول شرکت کردند که نسبت به سال های قبل از آن، رشد بسیار خوبی را نشان می دهد. اما استقبال مخاطبان، هنوز قابل قبول نیست. ماده ۱۳ از قانون حمایت از تولیدکنندگان نرم افزار که توسط مجلس ششم به تصویب رسید و توسط مجمع ناشران الکترونیک در اینترنت قابل مشاهده است می گوید: هر کس ریالی حقوق مورد حمایت از این قانون را نقض کند، علاوه بر جبران خسارت، به حبس از سه ماه و یک روز تا ۶ ماه و جزای نقدی از ۱۰ تا ۵۰ میلیون ریال محکوم می شود. با این توصیف، هرگاه یک کتاب چند هزار صفحه ای که نسخه الکترونیکی آن منتشر و در یک سی دی قفل دار در اختیار عموم قرار گرفته است، فک قفل الکترونیکی می شود، ناشری که این CD را به تعداد ۲۰۰۰ نسخه و هر نسخه به میزان ۱۰ هزار تومان قیمت گذاری کرده است، در واقع، با انتشار نسخه قفل شکسته کتاب مذکور در بازار و حتی بر روی سایت های اینترنتی فارسی (که معمولاً به هیچ قانونی پایبند نیستند)، هر کس از نسخه قفل شکسته کتاب باخبر شود، دیگری به دنبال نسخه اصلی ORGINAL نمی رود. با این حال، حداقل ضرر فروشنده، نیمی از بیست هزار ضربدر ده هزار یعنی ۲۰ میلیون تومان است. در این جا این پرسش مطرح می شود که چگونه می توان فرد یا افراد خاطی اصلی و فرعی را یافت و با آنها برخورد کرد تا مجرم شناخته شوند؟ چه ضمانت قانونی وجود دارد؟ ضرر مادی و معنوی یک ناشر شکست خورده در زمینه نشر الکترونیک، با ۱۰ تا ۵۰ میلیون خسارتی که به او وارد شده است، قابل جبران نیست. این مسئله ای است که قانونگذاران کشور باید به آن توجه کنند و در تنظیم میزان حکم، سقفی را رعایت کنند که این سقف، یک حالت بازدارنده داشته باشد.

● راهکارها

راهکارهای بسیاری فراروی نشر الکترونیک در ایران است که بازگشت به تصحیح آرایش دکترین نشر الکترونیک در کشور، تا حدی، به این مولفه ها وابسته است. همانطور که در ابتدای مطلب به ۴ متغیر در گسترش نشر الکترونیک در کشورهای مترقی اشاره کردیم، در پایان نیز باید متذکر شویم که پیشبرد نشر الکترونیک را باید در تغییر در دگردیسی فراگیر حاکم بر وضعیت نشر سنتی و کتابخوانی کنونی مردم جست وجو کرد. تا زمانی که همه به کتاب، همه به درک بهره وری و ارزش افزوده کتاب در ارتقای سطح آگاهی پی نبرند، بی شک سبد ماهانه خرید خانوار، برای کتاب، بهایی در نظر نمی گیرد. حال این کتاب الکترونیکی باشد، یا غیرالکترونیکی. از نگاهی دیگر، رفتار درون سازمانی و برون سازمانی ناشران، وقتی در جهت صحیح هدایت می شود که حمایت های مادی و معنوی دولت نیز در این بستر فراهم شده باشد. وقتی دولت، با یارانه های خاص، نسبت به ایجاد ابزارهای تولید محتوا در فرمت های مختلف را به ناشران کشور تقدیم کند و فضا برای حرکت برای واجدان شرایط مهیا باشد، اقبال عمومی متخصصان این صنعت، جان دوباره ای خواهد یافت. با وجود آنکه سایت های معروفی مثل: www.nasherin.com، www.iranfarhang.com، www.iiketab.com در ایران، سال ها است که فعالیت می کنند، اما نسخه های کتب فارسی خوبی که در فرمت الکترونیک در اختیار قرار دارد، حتی در این سایت ها نیز به ۱۰۰ عنوان برای فروش نمی رسد. شاید برای استارت مسئله نشر الکترونیک در کشور، بهتر است از ابتدای راهی که باید شروع کرد و بر اساس بومی سازی این شرایط در کشور عمل کنیم. پیشنهاد می شود تا وزارت ارشاد www.ershad.gov.ir، با راه اندازی یک پورتال اینترنتی قوی، اسکن چند صفحه از کتبی که هر ماهه منتشر و در اختیار کتابخانه ملی ایران قرار می گیرد، در سایت منتشر کند و با ارائه تسهیلاتی به واجدان شرایط، از آنها بخواهد تا محصولات خود را با تخفیف به مراکز فروشنده نسخه های الکترونیکی کتاب عرضه کنند. این که ارزش نشر الکترونیک در توسعه آموزش الکترونیک و حتی تجارت الکترونیک چقدر است، بر کسی پوشیده نیست. اما امیدواریم، در سال جدید تحصیلی، در این مسئله شاهد پیشرفت های قابل قبولی باشیم.

نوشته: علی محمد آقازمانی