جامعه شناسی رفتار سیاسی

تحلیل رفتار سیاسی, چارچوبی از «خواسته ها» به وجود می آورد كه بین علوم رفتاری به ویژه انسان شناسی و روان شناسی و جامعه شناسی مشترك است

گفتمان‌ در مورد تعریف، منشا، حدود و انواع‌ رفتار سیاسی‌ در انسان، دامنه‌ای‌ وسیع‌تر از یك‌ حوزه‌ مطالعاتی‌ دارد و در اكثر شاخه‌های‌ علوم‌ انسانی‌ به‌ گونه‌ای‌ مورد توجه‌ قرار می‌گیرد؛ اما علوم‌ سیاسی‌ و به‌ ویژه‌ جامعه‌شناسی‌ سیاسی، به‌ شكلی‌ مبنایی‌ به‌ این‌ موضوع‌ می‌پردازند ویكی‌ از مهم‌ترین‌ مسایل‌ این‌ علوم‌ به‌ شمار می‌رود. در این‌ زمینه‌ جامعه‌شناسی‌ تفهمی‌ ماكس‌ وبر به‌ كالبد شكافی‌ دقیق‌ این‌ موضوع‌ می‌پردازد و منشا و اساس‌ رفتار سیاسی‌ در انسان‌ را بازكاوری‌ می‌كند.

اعتقادات‌ مذهبی، باورهای‌ ایدئولوژیك، ساختار روانی‌ فرد و جامعه، نوع‌ جامعه‌پذیری‌ سیاسی‌ و... در زمره‌ عوامل‌ بروز رفتار سیاسی‌ هستند. رفتار سیاسی‌ هر نوع‌ و هر شكلی‌ كه‌ داشته‌ باشد، قصد تاثیرگذاری‌ بر نتایج‌ امور حكومتی‌ ریز و درشت‌ جامعه‌ را دارد و با هر انگیزه‌ و منشایی‌ كه‌ بروز یابد، اساسا معطوف‌ به‌ قدرت‌ و ملزومات‌ آنست.

مقاله‌ای‌ كه‌ پیش‌ رو دارید این‌ مبحث‌ پایه‌ای‌ علم‌ سیاست‌ و جامعه‌شناسی‌ سیاسی‌ را مورد بررسی‌ قرار داده‌ است‌ كه‌ نه‌ تنها برای‌ علاقمندان‌ این‌ رشته‌ بلكه‌ برای‌ علاقمندان‌ به‌ شاخه‌های‌ دیگر علوم‌ انسانی‌ هم‌ مفید بوده‌ و یكی‌ از مهم‌ترین‌ مباحث‌ میان‌ رشته‌ای‌ محسوب‌ می‌شود.

امور سیاسی‌ به‌ عنوان‌ شكل‌ خاصی‌ از فعالیت‌ انسان، مستقل‌ از رفتار سیاسی‌ او نمی‌باشد. بر این‌ اساس، هدف‌ اولیه‌ تحلیل‌ رفتار سیاسی، مرتبط‌ ساختن‌ امور خاص‌ سیاسی‌ با دیگر ابعاد روابط‌ اجتماعی‌ است. تجزیه‌ و تحلیل‌ این‌ رفتار به‌ برخی‌ روش‌ها، قواعد تحقیق‌ و نظم‌ خاص‌ علوم‌ سیاسی‌ بازمی‌گردد؛ كه‌ چهار نتیجه‌ كلی‌ را دربردارد:

الف‌ - تجزیه‌ و تحلیل‌ رفتارسیاسی، رفتار فردی‌ اشخاص‌ را در معنای‌ وسیع‌ ذهنی‌ در نظر می‌گیرد؛ به‌ نحوی‌ كه‌ نه‌ تنها اعمال‌ او، بلكه‌ جهت‌گیریها، درخواستها، انتظارات‌ و ارزیابیهای‌ او به‌ عنوان‌ یك‌ داده‌ تجربی، تجزیه‌ و تحلیل‌ می‌شوند.

درحقیقت، بیشتر پژوهشهایی‌ كه‌ در خصوص‌ رفتار سیاسی‌ انجام‌ می‌شوند؛ نه‌ تنها با اعمال‌ فردی‌ ارتباط‌ كمتری‌ دارند؛ بلكه‌ در صدد توضیح‌ و تبیین‌ رفتار سیاسی‌ یك‌ گروه، سازمان‌ یا حركت‌ توده‌ای‌ می‌باشند. اگرچه‌ فرض‌ می‌شود؛ كه‌ این‌ اجتماعات‌ و گروهها، جدای‌ از اعضا و به‌ صورت‌ فردی‌ نیستند، اما واقعیت‌ آن‌ است، كه‌ تاثیر متقابل‌ و مبادلات‌ این‌ اعضا، روابط‌ منظمی‌ را می‌سازد كه‌ از لحاظ‌ سازمانی‌ جدا بوده‌ و می‌توانند مورد مطالعه‌ قرار گیرند. به‌ طور كلی، تحلیل‌ رفتار سیاسی، اهمیت‌ نهادهای‌ سیاسی‌ را انكار نمی‌كند؛ بلكه‌ آنها را به‌ عنوان‌ الگوهای‌ رفتار فردی‌ تصور می‌كند؛ كه‌ كم‌ و بیش‌ یك‌ شكل‌ داشته‌ و دارای‌ قاعده‌ و قانونمندی‌ هستند. در واقع، رفتار سیاسی‌ فرد از متن‌ نهادها ناشی‌ می‌شود.

ب‌ - تحلیل‌ رفتار سیاسی، چارچوبی‌ از «خواسته‌ها» به‌ وجود می‌ آورد؛ كه‌ بین‌ علوم‌ رفتاری‌ - به‌ ویژه‌ انسان‌شناسی‌ و روان‌شناسی‌ - و جامعه‌شناسی‌ مشترك‌ است. از آنجا كه‌ رفتار سیاسی‌ آدمی، تنها جنبه‌ای‌ از رفتار كلی‌ او به‌ عنوان‌ یك‌ موجود اجتماعی‌ است، تحلیل‌ رفتار سیاسی‌ باید مبتنی‌ بر «نظم‌ متقابل‌ علوم‌ رفتاری» باشد و این‌ تحلیل‌ نمی‌تواند از زمینه‌ گسترده‌تری‌ كه‌ عمل‌ سیاسی‌ در آن‌ رخ‌ می‌دهد؛ غفلت‌ كند. بنابراین‌ هر تحلیل، باید آثار و عوامل‌ اجتماعی، فرهنگی‌ و شخصی‌ تاثیرگذار بر رفتار سیاسی‌ را در نظر بگیرد.

ج‌ - تحلیل‌ رفتار سیاسی، فرضیه‌های‌ تئوریكی‌ را درباره‌ امور سیاسی‌ به‌ همراه‌ دارد؛ كه‌ سرانجام‌ به‌ اصول‌ بر می‌گردند؛ اگر چه‌ هدف‌ یك‌ پژوهش‌ تجربی، رسیدن‌ به‌ یك‌ فرمول‌ عملی‌ است. تحلیل‌ رفتار سیاسی، تئوری‌ یا فرضیه‌های‌ مبتنی‌ بر تجربه‌ را می‌طلبد؛ كه‌ در یك‌ حوزه‌ عملی‌ ویژه، سیر تئوریكی‌ سیاست‌ را نشان‌ بدهد. وقتی‌ مطالعه‌ موردی‌ خاصی، در سیر تئوریكی‌ یا تجربی‌ صورت‌ می‌گیرد؛ بستگی‌ به‌ گرایشهای‌ پژوهشگر و سهولت‌ دسترسی‌ به‌ حوزه‌ تحقیق‌ ارائه‌ شده، دارد.

د - در تحلیل‌ رفتار سیاسی، باید روشها و تكنیكهای‌ تحقیقی‌ای‌ را انتخاب‌ كرد؛ كه‌ فرمولهای‌ تئوریك‌ و فرضیه‌های‌ تجربی‌ را در دقیق‌ترین‌ صورت‌ ممكن، به‌ منظور توضیح‌ و آزمایش‌ فرضیه‌ها به‌ كار گیرد.

بسیاری‌ از فرمولهای‌ تئوریك‌ در پژوهشهای‌ رفتار سیاسی‌ امروزی، به‌ صورت‌ اصطلاحات‌ ریز و درشتی‌ است، كه‌ از تئوری‌ بازی‌ها، تئوری‌ تصمیم‌گیری، تئوری‌ عمومی‌ سیستمها و تئوری‌ ارتباطات‌ استخراج‌ می‌شود؛ كه‌ این‌ هم‌ با توجه‌ به‌ مشكلات‌ مربوط‌ به‌ گردآوری‌ اطلاعات‌ و اعتبار آنها، بر پیچیدگیهای‌ پژوهش‌ درباره‌ رفتار سیاسی‌ می‌افزاید.۱

در این‌ بررسی‌ تلاش‌ می‌شود؛ با مشاهده‌ رفتارها، گرایش‌ها و جهت‌گیریها، الگوهای‌ خاص‌ رفتار سیاسی‌ در مردم، گروه‌ها و احزاب‌ شناسایی‌ گردد. به‌ نظر دانشمندان‌ علوم‌ رفتاری، افراد، یك‌ الگوی‌ رفتاری‌ مشترك‌ دارند و تاكید دانشمندان‌ بر مشاهده‌ این‌ الگوها، یكنواختی‌ها، تشابهات‌ و قواعد آنان‌ است.۲

●رفتار سیاسی‌ از دیدگاه‌ جامعه‌شناسی‌ تفهمی‌

ماكس‌ وبردانشمند و جامعه‌شناس‌ آلمانی‌ در تبیین‌ رفتار اجتماعی‌ انسان‌ و كاركرد نظام‌ جامعه، چارچوب‌ تحلیل‌ خاصی‌ را ارایه‌ كرد؛ كه‌ معروف‌ به‌ «جامعه‌شناسی‌ تفهمی» است. او با تفاوت‌ گذاشتن‌ بین‌ علوم‌ طبیعی، علوم‌ تاریخی‌ و اجتماعی‌ از خصلت‌های‌ ویژه‌ علوم‌ تاریخی‌ و اجتماعی‌ آن‌ است، كه‌ آدمیان‌ را در تفهمی‌ بودن، تاریخی‌ بودن‌ و ناظر بر فرهنگ‌ بودن‌ مشترك‌ می‌داند --- در پی‌ ادراك، توضیح‌ و تبیین‌ رفتارهای‌ اجتماعی‌ آدمیان‌ برآمد؛ به‌ گونه‌ای‌ كه‌ بتواند تبیین‌ «حقیقی» را به‌ دست‌ آورد.

وبر اعتقاد داشت؛ كه‌ رفتار انسانها را باید در چارچوب‌ ذهنی‌ و عینی‌ای‌ كه‌ آفریده‌ می‌شوند؛ مورد مطالعه‌ و بررسی‌ قرار داد. از این‌ رو، علومی‌ كه‌ واقعیت‌ بشری، یعنی‌ رفتارهای‌ آدمیان، قوانین، نهادها، نظامهای‌ سیاسی، نظریه‌های‌ علمی،... را مطالعه‌ می‌كنند؛ باید در پی‌ تفهیم‌ و تبیین‌ ارزشهایی‌ باشند؛ كه‌ شكل‌دهنده‌ آن‌ واقعیتهای‌ بشری‌ هستند. در تحلیل‌ آنها باید به‌ بازسازی‌ مفاهیمی‌ همت‌ گماشت؛ كه‌ شكل‌دهنده‌ محتوای‌ علوم، فرهنگ‌ و تاریخ‌ می‌باشند. بنابراین، ماكس‌ وبر در روش‌شناسی‌ عقیده‌ داشت؛ كه‌ باید مجموعه‌ تعابیر و مفاهیم‌ بازسازی‌ شده‌ از ارزش‌های‌ حاكم‌ بر موضوع‌ تحقیق‌ (گروه، حزب، نهاد و نظام‌ سیاسی) را انتخاب‌ نموده‌ و در یك‌ تجزیه‌ و تحلیل‌ منطقی‌ به‌ چگونگی‌ و كیفیت‌ آن‌ دست‌ پیدا كرد و دلیل‌ پیدایش‌ آن‌را هم‌ كشف‌ نمود.

از دیدگاه‌ وبر جامعه‌شناسی، به‌ قابل‌ فهم‌كردن‌ دستگاه‌ باورها و رفتار جوامع‌ اكتفا نمی‌كند؛ بلكه‌ درصدد آن‌ است، كه‌ چگونگی‌ رویدادها را بنمایاند و نشان‌ دهد كه‌ یك‌ شیوه‌ اعتقادی‌ معین، چگونه‌ شیوه‌ خاص‌ عمل‌ را تعیین‌ می‌كند. به‌ اعتقاد وبر، پژوهش‌ علی‌ می‌تواند، در دوجهت‌ پیش‌ رود؛ علیت‌ تاریخی‌ و علیت‌ جامعه‌شناختی. علیت‌ تاریخی‌ آن‌ است، كه‌ اوضاع‌ و احوال‌ ویژه‌ای‌ را كه‌ موجب‌ وقوع‌ رویدادهایی‌ شده‌اند؛ تعیین‌ می‌كند. علیت‌ جامعه‌شناختی، بنا را براین‌ می‌گذارد؛ كه‌ نسبتی‌ منظم‌ میان‌ دو عمل‌ وجود دارد.

‌غلامرضا كریمی‌

پی‌نوشتها:

.۲۱۴ - ۲۰۳ International Encyclopedia of social science political behavior, ۷۶۹۱, pp. ۱

۲- چارلز، اف، آندرین، زندگی‌ سیاسی‌ و تحولات‌ اجتماعی، ترجمه‌ مهدی‌ نقوی. ب. م، بی‌تا، بی‌ نا، ص‌ ۵۶ --- ۵۷.

۳- ریمون، آرون، مراحل‌ اساسی‌ اندیشه‌ در جامعه‌شناسی، ترجمه‌ باقر پرهام.تهران: سازمان‌ انتشارات‌ و آموزش‌ انقلاب‌ اسلامی، ۱۳۷۲، ص‌ ۵۷۱ --- ۵۷۲.

Millbrath, L. political participation, Hand book of political behavoir, vol. ۴, (ed), s. long,۴ .۲۰۱new york: plenum press, ۱۸۹۱), p. )

Myron winer, political participation in crises and sequences in political development,۵ .۱۵۴Princeton: Princeton u.p.۱۷۹۱). p. )

۶- نسرین‌ مصفا، مشاركت‌ سیاسی‌ زنان‌ در ایران، تهران: دفتر مطالعات‌ سیاسی‌ و بین‌المللی، ۱۳۵۷، ص‌ ۲۱ --- ۲۲.

۳۰۷ Ted R. Gurr, Psychological factors in civil violence, world politics, vol. ۰۲, no.۲, p.۷ .(۱۹۶۸)

۸- هاناآرنت، خشونت، ترجمه‌ عزت‌الله‌ فولادوند، تهران: خوارزمی، ۱۳۵۹، ص‌ ۱۱۵ --- ۱۱۸.

.۱۹ ۱۸ D. Sanders, Patterns of Political Instability. London, Macmillan press, ۱۸۹۱, pp. ۹

۱۰- ر. ك. ساموئل‌ هانتینگتون، سامان‌ سیاسی‌ در كشورهای‌ در حال‌ دگرگونی.

۱۱- موریس‌ دو ورژه، جامعه‌شناسی‌ سیاسی، ترجمه‌ ابوالفضل‌ قاضی، تهران: دانشگاه‌ تهران، ۱۳۶۹، ص‌ ۲۰۹.

.۲۶ Chalmers. Johnson: Revolution and the social system, Stanford, ۶۶۹۱, p.۱

۱۳- منوچهر محسنی، جامعه‌شناسی‌ عمومی‌ (تهران، طهوری، ۱۳۶۶) ص‌ ۱۵ --- ۴۱۴.

۴ Singer milton "The conceptof" in the international Encgclopedia of the social, (NewYork):۱ .۶۸۹۵۲۷), Vol. ۳, P.۱the macmillan and free press,

۵ Michael G.Roskin, Political Science, An in troduction, (New Jersy: Prentice - hall۱ .۸۸۹۱۴۱). P. ۱international (Inc.

۱۶- عبدالعلی‌ قوام، درآمدی‌ بر جامعه‌پذیری‌ سیاسی، نامه‌ علوم‌اجتماعی، دانشگاه‌ تهران، شماره‌ یك، زمستان‌ ۱۳۶۹، ص‌ ۲۲۷.

۷ Gabriel A.Almond, etal, comparative Politic Stoday: a World neiw, (Bostion: Little brown۱ .۴۷۹۴۸۰), P. ۱and company,

۱۸- علی‌اكبر كمالی، بررسی‌ مفهوم‌ جامعه‌پذیری، (تهران: مركز چاپ‌ نشر سازمان‌ تبلیغات‌ اسلامی، ۱۳۷۴)، صص‌ ۷۷ --- ۸۰.

۱۹- علی‌ تقی‌پورظهیر، آموزش‌ و پرورش‌ و رشد سیاسی، مجله‌ علوم‌ تربیتی، دانشگاه‌ تهران، شماره‌ ۳ -- ۴، سال‌ یازدهم، ۱۳۶۷، ص‌ ۸۶.

وبر اعتقاد داشت؛ كه‌ رفتار انسانها را باید در چارچوب‌ ذهنی‌ و عینی‌ای‌ كه‌ آفریده‌ می‌شوند؛ مورد مطالعه‌ و بررسی‌ قرار داد. از این‌ رو، علومی‌ كه‌ واقعیت‌ بشری، یعنی‌ رفتارهای‌ آدمیان، قوانین، نهادها، نظامهای‌ سیاسی، نظریه‌های‌ علمی،... را مطالعه‌ می‌كنند؛ باید در پی‌ تفهیم‌ و تبیین‌ ارزشهایی‌ باشند؛ كه‌ شكل‌دهنده‌ آن‌ واقعیتهای‌ بشری‌ هستند.

از دیدگاه‌ وبر، دین‌ به‌ عنوان‌ یكی‌ از منابع‌ تعیین‌ ارزشها می‌تواند، نقش‌ بسزایی‌ در رفتارهای‌ اقتصادی، سیاسی، اجتماعی‌ داشته‌ باشد. آنگاه‌ كه‌ الزامات‌ منطق‌ یك‌ مذهب‌ با الزامات‌ منطق‌ یك‌ سیستم‌ اقتصادی‌ یا سیاسی‌ برخورد كند؛ شدت‌ تاثیر مذهب‌ و دین‌ دو چندان‌ خواهد بود.در بحث‌ رفتار سیاسی‌ خشونت‌آمیز همواره‌ این‌ سوال‌ مطرح‌ است، كه‌ ریشه‌ خشونت‌ سیاسی‌ در چیست؟ و چه‌ عواملی‌ موجب‌ پیدایش‌ رفتار خشونت‌آمیز سیاسی‌ می‌گردند؟

هانتینگتون‌ نیز در دفاع‌ از نظریه‌ ساختارگرایی، عامل‌ اصلی‌ گرایش‌ به‌ خشونت‌ سیاسی‌ را در ساختار سیاسی‌ جامعه‌ می‌یابد و بر عدم‌ تعادل‌ تقاضاهای‌ مشاركت‌ سیاسی‌ و نهادمندی‌ ساختار حكومتی‌ تاكید دارد.

در برداشت‌ و معنایی‌ وسیع‌تر، جامعه‌پذیری‌ سیاسی، شیوه‌ و ابزاری‌ برای‌ جاودانه‌ ساختن‌ فرهنگ‌ سیاسی‌ است‌ و فرآیند بلندمدتی‌ می‌باشد؛ كه‌ بخشی‌ از تربیت‌ و آماده‌سازی‌ هر یك‌ از اعضای‌ جامعه‌ را در بر می‌گیرد. جامعه‌پذیری، پدیده‌ای‌ است، كه‌ در همه‌ نظام‌های‌ سیاسی‌ به‌ چشم‌ می‌خورد و البته، متضمن‌ باورها و نگرشهای‌ سنجیده‌ و معقول‌ از سوی‌ كارگزاران‌ و عوامل‌ حكومتی‌ نمی‌باشد.

---