از زاویه اخلاق بنگرید

فرهادی از «گذشته» می گوید

نمایش فیلم اصغر فرهادی در پنجمین روز برگزاری شصت و ششمین جشنواره فیلم کن واکنش‌های مختلفی را در مطبوعات فرانسوی زبان به همراه داشته است. برخی مطبوعات به نقد فیلم فرهادی پرداخته‌اند و تعدادی به مقایسه میان این فیلم و دیگر آثار دیده شده این کارگردان در خارج از کشور پرداخته‌اند و تعداد معدودی از نوشته‌ها نیز مربوط به مصاحبه‌های اصغر فرهادی است. یکی از این مصاحبه‌ها که با ویژه‌نامه جشنواره انجام شده و ترجمه آن در «خبرآنلاین» انتشار یافته، روایتگر جریان ساخت «گذشته» در فرانسه و نگاه فرهادی به ششمین فیلم سینمایی‌اش است.

فیلمساز صاحب اسکار، درباره شکل‌گیری «گذشته» گفت: «بعد از «درباره الی» و در زمانی که در برلین بودم فیلمنامه دیگری نوشتم. سپس «جدایی. . .» را فیلمبرداری کردم. بعد از آن بود که الکساندر ماله‌گی، پخش‌کننده فرانسوی‌ام از من خواست که اگر امکانش وجود دارد آن فیلمنامه را بخواند. او از آن فیلمنامه خوشش آمد و تصمیم گرفت آن را تهیه کند، چه در آلمان و چه در فرانسه. بعد از چند سفر در نهایت پاریس را در انتخاب و شروع کردم به کار کردن روی این پروژه. یک روز با هم در کافه نشسته بودیم و داشتیم درباره چیزهای مختلف صحبت می‌کردیم. ناگهان من گفتم داستان دیگری در ذهن دارم. آن موقع فقط یک سیناپس بود، اما به محض آنکه شروع به تعریف داستانش کردم، فهمیدم که این قصه دارد شکل می‌گیرد و گسترش پیدا می‌کند. این?طور بود که «گذشته» متولد شد. بودن در پاریس بسیار معنادار است. وقتی شما می‌خواهید داستانی را تعریف کنید که با گذشته سر و کار دارد به شهری چون پاریس احتیاج دارید که گذشته زیادی دارد. این داستان نمی‌توانست در هر جایی اتفاق بیفتد.

او درباره تاثیر فضای فرانسه روی این فیلم اظهار داشت: «خیلی روی تفاوت‌ها فکر کردم. اینکه اگر داستان در ایران اتفاق بیفتد چه فرقی دارد؟ در فیلم‌های من شخصیت‌ها خودشان را به صورت غیرمستقیم توصیف می‌کنند. این بخشی از فرهنگ من است، اما از آن به عنوان یک منبع دراماتیک هم بهره می‌برم. این در فرانسه کمتر مرسوم است. البته بستگی به شرایط دارد، اما معمولا در فرانسه مردم بیشتر مستقیم صحبت می‌کنند. بنابراین مجبور بودم شخصیت‌هایم را بیشتر در این فضا قرار دهم که البته در پروسه نوشتن بسیار دشوار بود.» فرهادی همچنین در توضیح شخصیت احمد با بازی علی مصفا در فیلم گفت: «او به نوعی به شکل کاتالیزور ظاهر می‌شود. او دیگران را در موقعیت حرف زدن قرار می‌دهد. حرف‌هایی که برای مدت زمان زیادی ناگفته باقی مانده‌اند، اما خودش نسبت به این مساله آگاه نیست. یکی از نکاتی که همیشه سعی می‌کنم در فیلم‌هایم رعایت کنم این است که خیلی به ملیت شخصیت‌هایم یا پرچم کشورهایشان توجه نکنم. رفتار آنها را موقعیتی که در آن قرار می‌گیرند تعیین می‌کند. در یک موقعیت بحرانی، این نوع تفاوت‌ها رنگ می‌بازند.» کارگردان «گذشته» درباره انتخاب بره‌نیس بژو برای بازی در نقش اول زن فیلم گفت: «اولین بار او را در سفر به امریکا ملاقات کردم، زمانی که فیلم «هنرمند» روی پرده بود. از همان ابتدا او را بسیار گرم و باهوش یافتم. یکی از آن آدم‌هایی که شما احساس می‌کنید می‌توانید با او ارتباط برقرار کنید. ایفای نقش او در «هنرمند» هم بیشتر مرا مصمم کرد که بازیگری بسیار باهوش است. دو ویژگی هست که حتما باید در بازیگران من وجود داشته باشد؛ باهوش بودن و داشتن انرژی لازم برای حضور روی پرده سینما به این معنی که تماشاگر از تماشای او و وقت صرف کردن با او لذت ببرد. او تنها کسی است که می‌خواهد رو به جلو برود و نمی‌خواهد در گذشته گیر بیفتد. اما چه کسی می‌داند که آیا او می‌تواند این کار را بکند یا نه؟ مردهای فیلم بسیار بیشتر درگیر گذشته‌اند. در آخرین صحنه با ماری، او به سمت ما قدم برمی‌دارد، به سمت دوربین. احمد پشت اوست و او می‌گوید: «دیگر نمی‌خواهم به گذشته نگاه کنم» و سپس پشت به دوربین و تماشاگران می‌کند. او همچنین ما را هم در پشت باقی می‌گذارد و می‌رود. از این زاویه باید بگویم که او شخصیتی بسیار پیشرو دارد. نمی‌دانم چرا همیشه در فیلم‌های من زنان چنین نقش‌هایی دارند؛ شبیه «جدایی نادر از سیمین.»

فرهادی که در سه فیلم اخیرش توجهی ویژه به کودکان داشته، درباره تاثیری که شرایط ایجاد شده روی شخصیت‌های کودک «گذشته» می‌گذارد، اظهار کرد: «بچه‌یی که هیچ‌کس آن را نمی‌بیند کودکی است که ماری در شکم دارد. پیش از آنکه او به دنیا بیاید سرنوشتش توسط دیگران معین شده است. نمی‌دانم قرار است بعدها درباره گذشته‌اش به او چه چیزی گفته شود یا اینکه قبل از تولدش چه اتفاق‌هایی افتاده است.»

او همچنین درباره تفاوت‌های شکل فیلمبرداری «جدایی نادر از سیمین» و «گذشته» و استفاده اندک از دوربین روی دست در فیلم جدیدش گفت: «زمانی که داستان شکل گرفت و من برای دیدن لوکیشن رفتم، متوجه شدم این داستان باید بسیار ثابت و با دوربینی با کمترین حرکت روایت شود. در این صورت کمتر احساس بی‌قراری به تماشاگر منتقل می‌شود. در «جدایی. . .» بیشتر اتفاقات در همان لحظه و اکنون رخ می‌دادند یعنی در برابر چشمان تماشاگر. در حالی‌که در اینجا اتفاقات کلیدی در گذشته رخ داده‌اند و ما فقط می‌توانیم شاهد عقوبت رفتار گذشته شخصیت‌ها باشیم. این فیلم بسیار درونی‌تر و به همین دلیل بسیار ساکن‌تر است.»

فرهادی در پایان گفت‌وگو در پاسخ به این پرسش که فردی اخلاق‌گرا است، گفت: «خودم را فردی اخلاق‌گرا نمی‌دانم، اما نمی‌توانم پایه‌یی بودن نقش اخلاق در این فیلم را انکار کنم. شما به جز این نگاه می‌توانید به این فیلم از منظر جامعه شناسی یا روانشناسی هم نگاه کنید، اما واضح است که به بسیاری از موقعیت‌ها در این فیلم می‌توان از زاویه اخلاق نگریست.»