اگر تلویزیون با مهرجویی مشکل دارد

بیش از بیست سال از تولد اجاره نشین ها داریوش مهرجویی ۱۳۶۵ گذشته است نسلی که به هنگام اکران این فیلم جوان بود, اکنون جوانی را پشت سر گذاشته و کسانی که در آن هنگام به دنیا آمده بودند, اکنون نسل جوان این سرزمین به حساب می آیند

● بیست سالگی اجاره نشین ها و ممیزی بی ضابطه سیما

بیش از بیست سال از تولد اجاره نشین ها (داریوش مهرجویی ۱۳۶۵) گذشته است. نسلی که به هنگام اکران این فیلم جوان بود، اکنون جوانی را پشت سر گذاشته و کسانی که در آن هنگام به دنیا آمده بودند، اکنون نسل جوان این سرزمین به حساب می آیند. بسیاری از بیست ساله های کنونی اغلب فیلم های دهه ۱۳۶۰ را برنمی تابند و نمی توانند تحمل کنند چرا که اغلب آن فیلم ها در گذر زمان فرسوده شده اند و دیگر نمی توانند با مخاطب امروزی ارتباط برقرار کنند. اما اجاره نشین ها به فرسودگی راه نمی دهد و اکنون به یکی از فیلم های کلاسیک و ماندگار سینمای ایران بدل شده و همچنان جذابیت و مقبولیت خود را حفظ کرده است و به باور بسیاری از منتقدان و کارشناسان سینمایی، بهترین تجربه سینمای کمدی ایران به شمار می آید . اما آیا اجاره نشین ها از ابتدا نیز چنین ارج و قربی داشته است ؟

چنین نبود و در سال ۱۳۶۵ همه منتظر بودند که مهرجویی، گاو یا دایره مینای جدیدی بازتولید کند و فیلمش را به جشنواره های خارجی ببرد و آنگاه با دست پر برگردد و برای سینمای ایران افتخار و آبرو بیاورد. اما مهرجویی چنین نکرد و همه را جا گذاشت و تصمیم گرفت که در درجه اول فیلمی جذاب و مفرح برای مخاطب عام بسازد؛ مخاطبی که از خون و خشونت و اشک و آه و اندرز به ستوه آمده بود و به دنبال هوای تازه یی می گشت.

اجاره نشین ها به این نیاز پاسخ داد و در زمان خود نقطه عطفی پدید آورد و به پرفروش ترین فیلم تاریخ سینمای ایران بدل شد. اما بسیاری از منتقدان مهرجویی را در عیار فیلم های گذشته اش سنجیدند و چندان به فیلم اجاره نشین ها روی خوش نشان ندادند؛ مهرجویی خسته است و از جهان بینی های جدی دلزده شده است و حوصله فیلم های اندیشگون را ندارد و با ساختن این فیلم خواسته است که با سینما شوخی کند.

اما اجاره نشین ها در ورای ظاهر مفرحش، یکی از جدی ترین و مهمترین فیلم های مهرجویی و سینمای ایران به حساب می آید. مهرجویی در این فیلم در قالب نمادین یک مجموعه آپارتمانی نقطه نظرات خود را به نمایش می گذارد. صاحبخانه اصلی مرده و مجموعه بلاوارث مانده است و حالا مستاجران به جان هم افتاده اند و بنگاه داران نیز بر شدت این دعوا می افزایند. ساکنان این مجموعه با وجود تفاوت های فرهنگی و شغلی، در مواردی ویژگی های مشترکی دارند. از جمله اینکه شغل تولیدی ندارند و در بلوک قدرت نیستند و سرمایه یی نیندوخته اند و مشکل دارند. این جو مشترک در مواردی، از جمله در صحنه میهمانی، آنها را به صورت مقطعی به هم نزدیک می کند.

اما اختلاف های فرهنگی و اجتماعی و طمع ورزی کارسازتر است و آدم ها را تا حد ستیزه یی مرگبار رو در روی هم قرار می دهد. به اعتقاد ارسطو کمدی استهزای زشتی ها است و کمدی اصیل در ورای شوخ طبعی، نابسامانی های اجتماعی را نشانه می رود.

برای نمایش زشتی ها حداقل تحمل پذیری و آزادی انتقاد می باید وجود داشته باشد و به همین دلیل کمدی در جایی رشد می کند که آزادی انتقاد محترم داشته شود. ملت ما به صورت شفاهی و در خفا بسیار طناز و شوخ طبع است. اما در جمع ماسک جدی به صورت می زند و شوخ طبعی اش را پنهان می کند چون کسی تحمل انتقاد را حتی به صورت شوخی ندارد. به همین دلیل سینمای کمدی ما به جای استهزای زشتی های اجتماعی، بیشتر به سطح می پردازد و به کمک اعوجاج جسمانی و شکلک سازی و شوخی های عوامانه و تمسخر لهجه ها، می کوشد که از مخاطب خنده بگیرد. البته در مواردی خنده هم می گیرد. اما این خنده برای غلبه بر نابسامانی ها نیست، بلکه برای تخدیر شدن و فراموش کردن است. اما کمدی اجاره نشین ها این چنین نبود.

در این فیلم از اعوجاج جسمانی و تمسخر لهجه و شوخی های سبک خبری نبود. ما در این فیلم به موقعیتی می خندیدیم که در ورای ظاهر مضحکش بسیار دردناک بود، آدم های فیلم به خاطر خانه یی به جان هم افتاده بودند که از پای بست ویران بود. اعتبار اجاره نشین ها اما تنها در مضمون اجتماعی و شخصیت پردازی عالی و بازی های خوبش نبود.

مهرجویی از نظر اجرایی برای اولین بار از کمدی اکسیون و سبک اسلپ استیک استفاده کرد که در مقیاس سینمای کمدی ایران تجربه یی بی بدیل بود. اما متاسفانه تجربه اجاره نشین ها به دلایل مختلف و از جمله نبود فضای انتقاد، تداوم پیدا نکرد و کمدی سازهای ما دوباره به همان لطیفه گویی های کلامی و شکلک سازی های سبک و بی مایه، روی آور شدند، کمدی های که مصرف می شوند و به سرعت از یاد می روند. اما اجاره نشین ها از یاد نمی رود و همچنان در گذر زمان استحکامش را حفظ کرده است.

اکنون اجاره نشین ها بیست سالگی را پشت سر گذاشته است و با گذشت زمان همچنان جذابیت و مقبولیتش را حفظ کرده است. آیا لازم نیست که برایش جشن بگیریم و سازنده اش را مورد تقدیر قرار بدهیم؟ اما ما چنین نمی کنیم و بر عکس فیلم را به صورت مثله شده یی در شبکه سوم سیما پخش می کنیم و مهرجویی و دوستداران این فیلم را می آزاریم. واقعاً چرا؟ چرا فیلمی که از ارشاد مجوز گرفته و در زمان جنگ بارها به نمایش درآمده است و به یکی از پرمخاطب ترین فیلم های ایرانی بدل شده است، می باید دچار ممیزی بی ضابطه شود؟ مثلاً در یکی از صحنه های فیلم باقری به همراه دار و دسته اش به بنگاه رقیبش غلامی حمله می کند. دو دسته پس از متلک پرانی و لنترانی به روی هم چاقو می کشند.

صحنه رویارویی این دو گروه از نسخه به نمایش درآمده از شبکه سوم سیما به کلی حذف شود لابد مسوولان پخش تشخیص داده اند که این صحنه بدآموزی دارد و ترویج خشونت می کند. اما آیا این یک ضابطه است؟ و آیا تمام فیلم ها و مجموعه های تلویزیونی با همین دید مورد بازبینی قرار می گیرند؟ اگر چنین است، پس چرا فیلم های به مراتب خشن تر از این به نمایش درمی آیند؟ در مجموعه سال های برف و بنفشه، که از همین شبکه سه پخش می شود، مهندس فلاح به شکل جنون آمیزی مورد شکنجه قرار می گیرد و مسوولان پخش نیز به شکل سخاوتمندانه یی چهره لت و پار شده بازیگر را نشان می دهند.

این سیاست یک بام و دو هوا واقعاً چه معنی می دهد؟ به نظر می رسد که مسوولان پخش نه با فیلم ها،که با پاره یی از فیلمسازان مشکل دارند. هنوز مرکب نامه اعتراض آمیز مهرجویی به خاطر ممیزی بی رویه فیلم هامون خشک نشده است که این بلا بر سر اجاره نشین ها آمده است. اگر تلویزیون با مهرجویی مشکل دارد، چرا فیلم هایش را پخش می کند و اگر مشکلی نیست، چرا می باید فیلم هایش مخدوش شوند؟

بهزاد عشقی