ذات موسیقی و حرمت غنا

بهره گیری از زیبایی های جهان آفرینش به منزله مظاهر جمال و كمال الهی پرورش و تقویت حس فطری زیبایی شناسی و زیبایی دوستی از نیازهای آدمی است غنا و موسیقی به عنوان یكی از مظاهر زیبایی و حتی بیشتر از انواع دیگر هنر و زیبایی مورد توجه و علاقه بشر بوده است

بهره گیری از زیبایی های جهان آفرینش به منزله مظاهر جمال و كمال الهی پرورش و تقویت حس فطری زیبایی شناسی و زیبایی دوستی از نیازهای آدمی است. غنا و موسیقی به عنوان یكی از مظاهر زیبایی و حتی بیشتر از انواع دیگر هنر و زیبایی مورد توجه و علاقه بشر بوده است. توجه و علاقه مفرط بسیاری از مردم به موسیقی، وسیله سودجویی عده بی شماری شده و امروزه یكی از ساده ترین راه ها برای فساد و افساد و نفوذ به فرهنگ خودی و از خود بیگانه نمودن انسان ها برای رسیدن به مقاصد شوم سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی و... توسط استكبار جهانی، استفاده از سلاح موسیقی است. امروزه با تبیین جامع و دقیق مباحث فقهی غنا و موسیقی می توان به نیاز انسان در این باب پاسخ داد.

● اهمیت صدای زیبا در روایات

در فقه اسلامی، همه انواع موسیقی به معنای صوت و نغمه متناسب و موزون و زیبا كه شامل موسیقی طبیعی مانند چهچهه بلبلان و هزار دستان و وزش باد و... می شود و حتی با معنای آهنگ دادن در نغمه های خوش از راه تقطیع آواز ها و پیوند آنها به روش لذت بخش حرام نیست. زیرا صدای متناسب و موزون و جذّاب و زیبای قرائت قرآن، دعا، اذان، مدیحه ثرائی و مراثی اهل بیت (ع) نه تنها حرام نیست بلكه به آن سفارش شده است.

در روایتی از امام صادق(ع) آمده است كه هیچ پیامبری مبعوث نگردیده مگر این كه دارای صدای زیبا بوده است.(۱) پیامبر اسلام (ص) فرمود: «لم یعط امتی اقل من ثلاثٍ: الجمال و الصوت الحسن و الحفظ» یعنی به امت من كمتر از سه چیز عطا نشده است زیبایی، صوت زیبا، حافظه. (۲) و از آن حضرت نقل شده است كه از زیباترین زیبائی ها، موی زیبا و نغمه آواز خوش است.(۳)

امام صادق(ع) فرمود: «امام سجاد(ع) خوش آوازترین مردم در خواندن قرآن بود به طوری كه سقّاها هنگام عبور از كنار خانه حضرت، می ایستادند و قرآن خواندن ایشان را گوش می دادند و امام باقر(ع) نیز خوش آوازترین مردم بود.(۴) امام موسی بن جعفر(ع) فرمودند: علی بن الحسین امام سجاد (ع) قرآن می خواند و چه بسا افرادی كه بر او می گذشتند از آواز خوش او مدهوش می گشتند و اگر امام چیزی از آواز خوشش آشكار كند مردم تاب شنیدن آن را ندارند راوی پرسید: مگر رسول خدا (ص) به اندازه تحمل و طاقت آنان كه پشت سرش بودند آوازش را بلند می كرد. (۵)

صدای دلنشین و آوای متوازن و متناسب حضرت داوود (ع) در خواندن مزامیر و آهنگ زیبای آیات و مضامین زبور معروف است به طوری كه پرندگان و وحوش و حیوانات و انسان ها از صدای دلربای او، از هوش می رفتند و همه با او به تسبیح و ستایش خداوند می پرداختند.

اذان و سرودهای ویژه در عید فطر و قربان صورت متكامل آهنگ خوش و موسیقی در اسلام است، تأكید اسلام بر قرائت قرآن باصدای زیبا و مناجات و خوش صدا بودن اذان گو بیانگر این مدعاست. (۶) برای ورود به این مبحث، ابتدا به برخی از مسائل موجود كه زوایای مختلفی را مورد بررسی قرار می دهد، اشاره كنیم:

۱) با توجه به این كه موسیقی عنوانی عام ترا ز غناست و شامل غنا نیز می گردد. آیا موضوع حرمت، تنها غناست یا مفهوم عامِ موسیقی؟

۲) ملاكِ معنایِ مرادِ احادیث از لفظ غنا چیست؟ آیا این ملاك، نظر لغویان كه متخصصان فن معانی اند است؟ آیا بررسی های تاریخی از معنای عرفی غنا، ما را به همان معنای لغوی راهنمایی می كند، یا آن كه حقیقتی تازه را می نمایاند؟ آیا دقت در آیات و روایات و مقایسه و تطبیق آنها با یكدیگر، خود معنای مورد نظر غنا را روشن نمی سازد؟

۳) آیا غنا، موضوعی عرفی است یا حدّ خاصّ شرعی نیز دارد؟

۴) آیا حكم حرمت، مربوط به صورت و قالب است یا آن كه اساساً محتوا (كلام) را در برمی گیرد یا آن كه هر دو مدّ نظرند؟

۵) در صورت حرمت یكی از دو عنصر صوت و محتوا، آیا دیگری نیز مشمول حكم حرمت است یا خیر؟

۶) آیا تحقق غنای محرم منوط به نیت خواننده است یا آن كه حالت شنونده و شك یا یقین وی در حرمت غنا، در این مورد مدخلیت دارد؟ یا آن كه هر دو؟

۷) شرایط تحقق غنای محرم چیست؟

۸) اگر» لهو و باطل «دو قید اخذ شده در موضوع حرمت اند آیا بر قول و كلام مترتّب می شوند یا آهنگ و لحن؟ تفاوت روایات در تفسیر غنا چگونه توجیه می شود؟ چرا كه برخی آن را به» قول و كلام «معنا كرده اند و برخی آن را از مقوله صوت می شمارند.

۹) اساساً آیا حرمت چیزهایی از قبیل» لهو، لعب، باطل و ... «دلیل محكمی دارد؟ و آیا هر نوعی از انواع دین چیزهای مشمول حكم حرمت اند؟

۱۰) نشانه های روحی، روانی و نفسانی غنا محرم چیست؟

۱۱) تأثیر شرایط زمانی و مكانی بر حكم غنا و موسیقی چیست؟ به عبارت دیگر آیا زمان و مكان در حلیت و حرمت غنا و موسیقی اثر می گذارد.

۱۲ ) آیا موسیقی صادر از ادوات و ابزار موسیقی، كه در برخی روایات به حرمت نوع خاصی از آن اشاره شده، با توجه به مقارنت آن با غنای محرّم تحریم گشته یا اصالتاً موضوع حكم است؟

۱۳) رابطه طرب و غنا و موسیقی محرم چگونه است؟

۱۴) ملاك تشخیص محتوای حرام از غیر حرام چیست؟ نشانه های آن چگونه است؟

۱۵) مفاهیمی همچون طرب، لهو، لعب، باطل و ... دارای چه نشانه های خاص و متمایزی اند كه محدوده آنها را از حالت ها و كارهای دیگر مشخص نماید؟

۱۶) آیا غنای محرم تنها در محدوده آواز شاد معنا می یابد یا تحقق آن در آوازهای دیگر نیز ممكن است؟

۱۷) آیا تند یا كند بودن ریتم موسیقی، تأثیری در حكم موسیقی می گذارد یا خیر؟

۱۸) غنای مجالس جشن های مذهبی، همچون مدیحه سرایی و مولودی خوانی ایام ولادت معصومان (ع) دارای چه حكمی است؟

۱۹) حلیّت غنای مجالس عروسی چگونه توجیه می شود و اگر غنا، مفسده انگیز است، مفسده آن در این مجالس چه می شود؟

۲۰) گوش دادن آواز زن یا زنان برای مردان یا بالعكس (بدون مشاهده تصویر) مشمول چه حكمی است؟ دیدن تصویر خواننده یا خود او چه تغییری در حكم ایجاد می كند؟

۲۱) حكم غنا در مجالس عزای امامان چیست؟

۲۲) اهداف و مقاصد شرع پسند همچون تبلیغ آیین اسلام، تبلیغ سخنان معصومان جذب منحرفان و ... آیا تأثیری در احكام غنا و موسیقی دارد و اگر دارد چه تغییراتی را موجب می شود؟

۲۳) موسیقی ها و غناهای آموزشی یا درمانی، چه حكمی دارند؟ آیا ضرورت درمان بیماران، موسیقی یا غنای محرمی را كه در بهبودی بیماران تأثیرگذار است، حلال نمی كند؟

۲۴) موسیقی ها و غناهای طنز آمیز و غیر جدی چه حكمی دارند؟

● پاسخ اجمالی به پرسش ها

گرچه مهم ترین هدف در این رساله، تلاش علمی جهت پاسخ به این نوع پرسش هاست ولی در این مقدمه به اختصار نكاتی تقدیم می گردد.

۱) اگر مفهوم غنا را اعم از صدای زیبا و موسیقی به معنای صوت و نغمه متناسب و لذت بخش و آواز طرب انگیز است، حرمت غنا، اختصاص به فرع خاصی از آواز انسان كه طرب انگیز است، خواهد داشت خواهد داشت و حلیّت و جواز صوت و صدای زیبا به معنای نغمه متناسب و شادی آفرین و لذت بخش منافاتی با حرمت غنا به معنای آواز طرب انگیز نخواهد داشت.

۲) در فقه اسلام غنا (به معنای خوانندگی مطرب) و به كارگیری آلات موسیقی به معنای نوازندگی حرام گردیده است نه مطلق صوت و آواز با كیفیت جذّاب و دلنشین و نه هر آواز مطابق با قواعد و قوانین علم موسیقی.

۳) سخنان حكیمان و عارفان مانند فیثاغورث (۶قرن قبل از میلاد) افلاطون، ارسطو، معلم ثانی فارابی (متوفی ۳۳۹ق) و ابوعلی سینا (متوفی ۴۲۸ ه ق) خواجه نصیر به جهت تألیفش از نسبت های عددی، منافاتی با حرمت غنا به معنای آواز لهوی و آلات موسیقی ندارد دلایل این مطلب عبارتست از:

الفـ) موسیقی از منظر ایشان عبارت از اصول و قوانین آوازهای متناسب و متوازن و زیبا و لذت بخش بوده و این معنا اعم از غنای لهوی و آلات موسیقی است.

ب) تأكید ایشان بر تعلیم و تعلم موسیقی به وسیله قواعد و فرمول های ریاضی به معنای تولید و شنیدن آواز لهوی و صدای آلات موسیقی كه از منظر فقیهان حرام است، نیست.

ج) مرجع اصلی در مسایل فقهی و شرعی، فقیهان و مراجع تقلیدند نه حكیمان و عارفان زیرا سخنان ایشان در مسایل و احكام شرعی فاقد اعتبار و حجیّت است.

۴) منظور از غنا، آواز انسان و از موسیقی، نوازندگی و ساز و آهنگ و آلات موسیقی است.

غنا و موسیقی مطرب جایز نیست و میزان اطراب نوعی است كه با صدقِ عرفی آن، حرام است و تشخیص آن با خودِ مكلّف است.

۵) در حرمت غنا و موسیقی فرقی بین استماع به طور مستقیم و یا ضبط و پخش وجود ندارد به علاوه تفاوتی میان غنا و موسیقی سنّتی و نوین، حزن آور و شادی آفرین، همراه با اختلاط و رقص و بدون آن نیست.

۶) موسیقی مطرب جایز نیست و كاربرد آن در موارد گوناگون ورزش، امور نظامی، درمان بیماری های جسمی و روحی، تسریح در رشد انسان و گیاه، تفكر، تدبر و ایجاد شادی یا سرور و یا غم و اندوه و هیجان، موجب حلیّت نمی گردد.

۷ ) پخش غنا و موسیقی مطرب از صدا و سیمای جمهوری اسلامی دلیلِ بر جواز و حلیّت آن نمی گردد.

در مورد غنا و خوانندگر و صدایی كه با چهچهه از گلوی انسان خارج می شود در میان فقیهان سه نظریه عمده وجود دارد:

۱) حلیت مطلق و ذاتی: طرفداران این نظریه بر این عقیده اند كه ذات غنا حلال است و حرمت آن به اعتبار مقارنات خارجی مثل میگساری و اختلاط زن و مرد است.

۲) حرمت مطلق و ذاتی: این نظریه می گوید ذات غنا حرام است.

۳) تفصیل.

در این جا به بررسی نظریه تفصیل می پردازم:

● بررسی دیدگاه تفصیل

۱) ویژگی های دیدگاه تفصیل

الف) در این دیدگاه، بین غنای شهوانی و مبتذل، و غنای غیر شهوانی كه موجب رشد و تعالی می گردد، تفصیل داده شده است؛ صاحبان این نظریه بر این باورند كه حرمت به ذات غنا تعلّق گرفته است، اما همه مصادیق غنا حرام نیست، بلكه تنها غنای شهوانی و مبتذل كه موجب انحراف اخلاقی فرد و جامعه می گردد، حرام است.

ب) این دیدگاه، از آن جهت كه مانع از رشد و بالندگی موسیقی و غنای مفید نمی گردد با مبانی عقلی علمی كاملاً سازگار است و هیچ گاه عقل و انصاف از نظر دور نداشته است. البته این دیدگاه پیش از آن كه مبتنی بر مبانی عقلی و علمی باشد، از استدلال و استنباط فقهی بهره می جوید، اما با این وجود هیچ گاه باعث تهمت ناروای تحجّر به دین و دینداران نگشته است.

ج) تفاوت این نظریه با دیدگاه نخست در آن است كه همه مصادیق غنا را موضوع حرمت نمی داند بر خلاف نظریه اول:» فرق این دیدگاه با دیدگاه دوم نیز در این است كه حرمت را به ذات غنا متعلّق می داند، برخلاف دیدگاه محدّث كاشانی و محقّق سبزواری كه غنا را به طور مطلق حرام نمی دانند بلكه حرمت را مربوط به مقارنات و حركت های فسادانگیز و شهوانی اطراف آن، می دانند. در حقیقت این دیدگاه، راه خود را از فرط و تفریط دیدگاه حرمت و دیدگاه حلّیّت مصون داشته و راهی میانه و مشتمل بر نكات مثبت دو دیدگاه قبل را پیموده است.

د) این نظریه هم در میان پیشینیان مطرح بوده است و هم در بین متأخّران و پسینیان و اكنون نیز در میان دانشمندان معاصر، طرفدارانی دارد. كه به آن اشاره خواهیم كرد.(۷ ) از آن جا كه این دیدگاه، میان غنای شهوانی و مفسده انگیز و غنای غیر مفسده انگیز و غنای غیر مفسده انگیز، تفصیل حكم داده، راه را برای هرگونه استفاده مفید، از غنا و موسیقی باز كرده است چرا كه طبق نظریه حرمت مطلق غنا، مردم در حكم استفاده از آوازهای غنای مفید همچون، سرودهای جنگی، تبلیغ و تعمیق تعالیم مذهبی به وسیله غنا و موسیقی درمانی دچار مشكل خواهند بود، اما این دیدگاه راه را برای هرگونه استعمال مفید و سازنده ساز و آواز، باز كرده است.

ه) سید ماجد و غنا و موسیقی

سید محمد ابراهیم بحرانی، مشهور به ماجد، از علمای قرن دوازدهم هجری و متبحّر در فن غنا و موسیقی براین باور است كه باید به تفصیل میان غنای لهوی و غیر لهوی قائل شد و این نظریه را به دیگران نیز نسبت می دهد: (۸) «ما و همه كسانی كه به تفصیل نظر داریم در مسأله غنا می گوییم: غنای ممنوع، آهنگ های لهوی بوده كه كنیزكان خوش صدا از خود در می آورده اند و مردان فاسق آنان را همراهی می كرده اند و با دایره و دف و... تزیین می شده است چرا كه اطلاق غنا، بر این فرد، موجب حقیقت عرفیه ای در این معنا می گردد ولی شما مخالفان نظر ما گمان می كنید كه غنا به معنای لغوی، حرام شده، یعنی گردانیدن آواز در گلو و شادی آفرینی، یا گردانیدن صدا به گونه ای كه سبكی بیاورد، حرام شده در حالی كه حدیث ابن سنان مؤیّد ماست و برخلاف نظر شما» .

سید ماجد بحرانی كاشانی در رساله «ایقاظ النائمین و ایعاظ الجاهلین» می كوشد تا نشان دهد كه هر صوت نیكو و غنایی (كه از ترجیع هم خالی نیست) حرام نیست.

وی با ارائه دو اصل اصولی ویك اصل فلسفی و شرحی كوتاه درباره غنا و موسیقی نشان می دهد كه به موازات فقه در حكمت و اصول نیز، توانا بوده و با آثاری كه در دانش موسیقی نوشته شده، آشنایی داشته است.

وی ضمن ارائه تعریف غنا و تاریخچه آواز خوانی در جاهلیت و عصر نخست اسلامی از آموزش كنیزكان برای خواندن و نواختن منحن می گوید و داستان هایی از وضعیت غنا و موسیقی در دوره اموی و عباسی و پیروی مردم از خلفا ارائه می دهد و نتیجه می گیرد: این وضعیت سبب شد تا مفهوم لغوی غنا، به طوری خاص بر این وضعیت اطلاق شود بنابر این كاربرد غنا در روایات به معنای غنای لغوی نیست بلكه غنای عرفی آن زمان كه شامل صداهای خوشی است كه با آلات موسیقی در مجالس عیش و عشرت نواخته می شده، می گردد و آن چه در احادیث مباح شده، غنای لغوی است. (۹)

از منظر وی هر معنایی كه برای غنا در نظر گرفته شود، بایست در تمامی احادیث اعم از روایات تحریم و تحلیل، در یك مورد و معنا و در چارچوبه مبدأ اشتقاق اسمی و فعلی آن باشد. در خاتمه با اشاره به امام كاظم(ع) مبنی بر پیروی از دلیل قطعی عقلی و دینی می نویسد: «تردیدی نیست كه حرمت غنا [به صورت مطلق] از مسایل ضروری دین نیست والّا اختلافی در آن صورت نمی گرفت؛ آن هم در میان مجتهدان برجسته» .(۱۰)

با توجه به بنیادی بودن رساله بحرانی، چهار رساله در ردّ رساله سیدماجد بحرانی نوشته شد. نخست رساله تحریم الغنا از میرزا ابراهیم اصفهانی خوزانی (مقتول به سال ۱۱۶۰ ه ق) دوم رساله فی الغنا از محمدرسول كاشانی سوم، رساله فی الغنا و عظم ائمه از ملااسماعیل خواجوئی و چهارم ذریعه الاستغناء از ملاحبیب الله شریف كاشانی، سه رساله اخیر در میراث فقهی: غنا و موسیقی دفتر اول چاپ شده است.(۱۱)

به نظر می رسد كه حكیم متأله، فیض كاشانی، معاصر «ماجد» ، با استفاده از این نظریه به حلّیّت غنا معتقد شده است، گرچه به حلیّت مطلق معتقد نیست اما زمینه این باور را فراهم می كند. این نظریه به وسیله عده ای از فقهای معاصر تقویت شده است.

یكی از محققان معاصر ضمن نقد و بررسی دیدگاه شیخ انصاری درباره غنا، معتقد است، این كلام شیخ كه «هر غنایی، صدای لهوی و باطل است» ناتمام است زیرا: «اولاً شیخ انصاری، دلیل و مدرك و شاهدی از اهل فن و غنا در این زمینه كه هر غنایی لهوی وباطل است، ندارد، بلكه برعكس، نشانه های بسیاری وجود دارد كه غنا اعم از غنای لهوی است، ثانیاً: نصوص شرعی نیز، شاهد به تفصیل غنای لهویِ حرام و غنای غیرلهویِ جایز است» .(۱۲)

۲) دلایل و مؤیّدات

نظریه پردازانی كه به تفصیل میان غنای شهوانی و مبتذل و غنای متعالی و كارآمد معتقد شده اند، چنین استدلال می كنند:

الف) كلیّه روایاتی كه از زمان امام باقر و امام صادق(ع) درباره غنا وارد شده، مربوط به غنای لهوی باطل بوده است، زیرا در آن زمان، مفهوم غنا، «حقیقت عرفیه ثانویه» داشته و امامان معصوم(ع) برای از بین بردن غنای لهوی باطل و موسیقی مبتذل و شهوانی، این روایات را فرموده اند. (همان طور كه در بخش اول این حقیقت عرفیه ثابت گردید).

اساساً در آن موقعیت زمانی و مكانی، مطلق صدای خوش و شادی آفرین و حتی اصوات مطرب، مورد سؤال و پرسش نبوده است؛ شاهد این مدعا آن است كه در روایات ما،(۱۳) پرسش از «بیت الغنا» وجود دارد و این حاكی از تفصیل میان غنای شهوانی و غیر شهوانی است.

سیدمحمد ابراهیم بحرانی (قرن ۲-۱ه) می نویسد: «این مسأله زشت [غنای لهوی و مبتذل و باطل] در عصر دولت بنی امیه و بنی عباس به اوج خود رسید؛ چرا كه اینان در به دست آوردن زنان آوازخوان و شنیدن صدای آنان به شدت حرص و طمع داشتند، مردم نیز شاهان را در این مسأله، پیروی می كردند و به این مجالس دامن می زدند، به طوری كه قیمت این كنیزكان آوازخوان به سه هزار دینار و بالاتر می رسید» .(۱۴)

دكتر محمد جواد حیدری كاشانی

پی نوشت ها

۱. اصول كافی با ترجمه و شرح سیدهاشم رسولی، ج،۴ ص،۴۲۰ كتاب فضل القرآن، باب ترتیل القرآن بالصوت الحسن، حدیث۱۰.

۲. همان، حدیث۷.

۳. همان، حدیث ۸.

۴. همان، حدیث ۱۱.

۵. همان، حدیث،۴ ص۴۱۹.

۶. همان، حدیث۱۱.

۷. ر.ك. به بخش پایانی رساله، استفناءات فقهی از فقیهان معاصر.

۸. سید ماجد بحرانی، ایقاظ النائمین، ص۵۱۱-۵۱۲ و نیز ر.ك. به محمدهادی معرفت«التمهید فی علوم القرآن».

۹. سید ماجد بحرانی، ایقاظ النائمین، ص۵۱۱-۵۱۲.

۱۰. همان، ص۵۳۱.

۱۱. ر.ك. میراث فقهی، غنا و موسیقی، رساله فی الغنا تحقیق رضا مختاری و رساله فی تحریم الغنا، تحقیق علی مختاری.

۱۲. محمدهادی معرفت،» تحقیق عن مسأله الغناء «، ص،۱۶» كنگره شیخ انصاری «.

۱۳.» وسائل الشیعه «، ج۱۲/۲۲۵.

۱۴. التمهید فی علوم القرآن ۵/۲۰۴.

۱۵. شیخ صدوق،» خصال «ص۶۱۰.

۱۶. وسائل الشیعه، ج،۱۲ ص۲۳۲و ۲۲۸ ابواب ما یكتسب به، باب ،۹۹ حدیث۳۲ و حدیث۱۵.

۱۷. آیت الله خویی، مصباح الفقاهه، ج،۱ ص۳۱۱.

۱۸. محقق خویی در این باره همین مبنا را دارند، ر.ك. مصباح الفقاهه، ج،۱ ص۳۱۱.

۱۹. آیت الله خویی، مصباح الفقاهه، ج،۱ ص۳۱۱.

۲۰. ر.ك. مصباح الفقاه، ج،۱ ص۳۱۱ و مكاسب محرمه از شیخ انصاری، ص۳۶.

۲۱-۲۲. مجمع الفایده و البرهان، ج،۸ ص۶۱.

۲۳. همان، ج،۸ ص۶۲.

۲۴-۲۵. مجمع الفایده و البرهان، ج،۸ ص،۶۳ و نیز ر.ك. به شیخ اعظم انصاری، مكاسب محرمه، ص۴۰-۳۹.

۲۶-۲۷. ر.ك. ایه الله حبیب الله شریف كاشانی (متوفی ۱۳۴۰هق)، ذریعه الاستغناء فی تحقیق مسأله الغناء، ص۷۴.

۲۸. همان، ص۷۸-۷۷.

۲۹. محمدرضا سازمند، رساله غنا در اسلام، ص،۱۳۲ پایان نامه كارشناسی ارشد دانشگاه قم.

۳۰. ر.ك. فیروزآبادی، قاموس المحیط، ج،۴ ص،۳۷۲ الغناء ككساء من الصوت ما طرب به.

۳۱. مرحوم شیخ انصاری نیز تصریح می فرماید كه طرب مختص به خفت و سبكی ناشی از خواست های نفاسانی و حیوانی است و لهویت غنا به خاطر طرب آوری آن است (ر.ك. مكاسب محرمه ص۳۷ سطر دوم و ص۴۰ سطر اخر و ص۴۱) و مرحوم صاحب جواهر مثال هایی برای» طرب «می آورد كه همین معنا را تأیید می كند مانند طرب حاصل از جماع و بوسیدن و در بغل گرفتن و عشق بازی با محبوب حلال (ر.ك. جواهر الكلام ج،۲۲ ص۵۰ به نظر ما طرب نسبت به لهو اخص مطلق است یعنی هر طربی لهو است.

۳۲. علامه احمد نراقی (متوفی ۱۲۴۵ ه ق) مستند الشیعه فی احكام الشریعه چاپ كتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ج،۲ ص،۳۴۰ ولا دلیل تانا علی تعیین احد هذه المعانی اصلا.

۳۳-۳۴. همان: نعم یكون القدر المتیقن من الجمع المتفق علیه فی الصدق و مومد الصوت المشتمل علی الترجیع المطرب الاعم من الشار و المحزن المفهم لمعنی غناء قطعاً عند جمیع ارباب هذه الاقوال.

۳۵. همان.

۳۶. همان.

۳۷. ر.ك. شریاع الاسلام (همان) تحریر و ارشاد از علامه حلی (همان) جامعه المقاصد (همان) روضه (همان) حق الیقین (همان) ریاض المسائل (همان) تحریر الوسیله، ج،۱ ص،۴۹۷ روضه الغناء، ر.ك. به مكاسب محرمه امام خمینی، ج،۱ ص۱۹۸.

۳۸. ر.ك. شرایع الاسلام (همان) تحریر و ارشاد از علامه حلی (همان) جامعه المقاصد (همان) روضه (همان) حق الیقین (همان) ریاض المسائل (همان) تحریر الوسیله، ج،۱ ص،۴۹۸ روضه الغناء، ر.ك. به مكاسب محرمه امام خمینی، ج،۱ ص۱۹۸.

۳۹. همان.

۴۰. شیخ انصاری، مكاسب ص،۳۷ روضه الغناء، ر.ك. به مكاسب محرمه، امام خمینی، ج،۱ ص۱۹۸.

۴۱. الروضه (همان) مسالك الافهام (همان) حدائق الناظره (همان) ریاض المسائل (همان) جواهر الكلام (ج،۲۲ ص۴۶).

۴۲. مكاسب محرمه ص۳۶» مع ان الظاهر لیس الغناء الاهو «و شیخ صوت لهوی را حرام می داند.

۴۳. مرحوم شیخ انصاری در مكاسب محرمه ص۳۶ می فرمایند: صوتی كه این خصوصیت را داشته باشد حرام است اعم یا اخص از غنا باشد، ظاهر این است كه غنا غیر از این نیست و در ص۳۷ قید لهو در كیفیت صوت را می آورند، امام خمینی نیز در تحریر الوسیله ج،۱ ص۴۹۷ شبیه این مطلب را آورده است.

۴۴. ر.ك. قواعد (همان) جامع المقاصد و الروضه (همان) ریاض المسائل (همان) شرایع الاسلام- تحریر- ارشاد، دروس (همان).

۴۵. ر.ك. امام مكاسب محرمه ج،۱ ص،۱۹۸ و رساله روضه الغناء (همان) احمد مقدس اردبیلی (متوفی ۹۹۳ه ق) مجمع الفائده و البرهان، ج،۸ ص۵۷.

۴۶. امام خمینی، مكاسب محرمه، (همان).

۴۷. آیت الله مكارم شیرازی انوار الفقاهه، كتاب التجاره، مكاسب محرمه، ص۳۲۹.

منبع: خردنامه همشهری

---