حج و تفاهمات اسلامی مقاله ای از استاد شهید آیت الله مطهری بخش اول

کنگره بین المللی حج نماد وحدت و همبستگی و مظهر تفاهم و وفاق امت اسلام است که در آن میلیون ها مسلمان از پنج قاره جهان گرد هم می آیند تا با طواف گرد خانه خدا و انجام مناسک خاص آن, همچون سعی و وقوف و تقصیر و قربانی, اوج بندگی خود را نسبت به خالق یکتا به نمایش گذارند و درسهای لازم را از این فریضه بزرگ عبادی بیاموزند استاد شهید آیت الله مطهری طی یادداشت هایی مشروحا به فریضه عظیم حج و اهداف شارع از وجوب آن اشاره کرده اند همچنین در سخنرانی ابراهیم ع , قهرمان توحید , اوج از خودگذشتگی در مسیر عبودیت را در عمل قهرمانانه آن حضرت تشریح نموده اند در مکتوب زیر به ذکر این یادداشت ها پرداخته ایم در ادامه بیشتر بخوانید

.درس اول: حسن تفاهم

موضوع این درس «تفاهمات اسلامی» است. حسن تفاهم یعنی یکدیگر را خوب فهمیدن، و سوءتفاهم یعنی یکدیگر را بد فهمیدن. بدیهی است که خوب فهمیدن به این است که افراد، یکدیگر را آن طور که هستند بفهمند و بدفهمیدن به این است که یکدیگر را آن طور که هستند نفهمند، بلکه درباره یکدیگر دچار یک نوع توهماتی بوده باشند، و البته این کلمه در جایی گفته میشود که توهماتی که افراد درباره یکدیگر دارند، از نوع سوءظن باشد؛ یعنی در زمینه «بدی» بوده باشد؛ اما اگر در زمینه خوبی ها و از نوع حسن ظن های غلط بوده باشد، سوءتفاهم نامیده نمیشود؛ یعنی اگر دو نفر به غلط درباره یکدیگر حسن عقیده پیدا کنند، گفته نمیشود که این دو نسبت به یکدیگر سوءتفاهم پیدا کرده اند.

سوءتفاهم در هر موردی و نسبت به هر شخصی بد است؛ زیرا موجب گمراهی و ضلالت است. اگر فرض کنیم دو نفر از هر لحاظ ضد یکدیگرند، مثلا یکی خداپرست است و دیگری مادی، باز خوب است که میان آنها حسن تفاهم برقرار باشد و یکدیگر را آن طور که هستند، درک کنند نه اینکه هر کدام نسبت به دیگری سوءظن ها و تصورات غلطی داشته باشد.

یکی از ابتلائات مسلمین این است که گذشته از اینکه از لحاظ پاره ای معتقَدات، تفرق و تشتت پیدا کرده اند و مذهب ها و فرقه ها درمیان آنها پیدا شده است، دچار سوءتفاهمات زیادی نسبت به یکدیگر میباشند؛ یعنی گذشته از پاره ای اختلافات عقیدهای دچار توهمات بی جای بسیاری درباره یکدیگر میباشند. در گذشته و حاضر آتش افروزانی بوده و هستند که کوشش شان بر این بوده و هست که بر بدبینی های مسلمین نسبت به یکدیگر بیفزایند. تهدیدی که از ناحیه سوءتفاهمات بی جا و خوب درک نکردن یکدیگر متوجه مسلمین است، بیش از آن است که از ناحیه خود اختلافات مذهبی متوجه آنهاست.

مسلمانان از نظر اختلافات مذهبی طوری نیستند که نتوانند وحدت داشته باشند، نتوانند با یکدیگر برادر و مصداق «انّما المؤمنون اخوه» بوده باشند؛ زیرا خدایی که همه پرستش میکنند، یکی است، همه میگویند:

لااله الاالله، همه به رسالت محمد(ص) ایمان دارند و نبوت را به او پایان یافته میدانند و دین او را خاتم ادیان میشناسند، همه قرآن را کتاب مقدس آسمانی خود میدانند و آن را تلاوت میکنند و قانون اساسی همه مسلمین میشناسند، همه به سوی یک قبله نماز میخوانند و یک بانگ به نام اذان برمیآورند، همه در یک ماه معین از سال که ماه رمضان است روزه میگیرند، همه روز فطر و اضحی را عید خود میشمارند، همه مراسم حج را مانند هم انجام میدهند و با هم در حرم خدا جمع میشوند، و حتی همه خاندان نبوت را دوست میدارند و به آنها احترام میگزارند. اینها کافی است که دل آنها را به یکدیگر پیوند دهد و احساسات برادری و اخوت اسلامی را در آنها برانگیزد؛ ولی…

ولی امان از سوء تفاهمات! امان از توهمات و تصورات غلطی که فرَق مختلف درباره یکدیگر دارند! و امان از عواملی که کاری جز تیره تر کردن روابط مسلمانان ندارند!

ما درصدد این نیستیم که طرحی برای از بین بردن فرقه ها و مذاهب و بازگشت همه به اصل اسلام بریزیم؛ زیرا این کاری است که اولا از ما ساخته نیست، و ثانیا وحدت اسلامی متوقف بر این نیست که فرق و مذاهب از میان برود. جهات اختلاف فرق و مذاهب آنقدر زیاد نیست که مانع اخوت اسلامی بشود و جهات اشتراک آنها آنقدر زیاد و نیرومند است که میتواند آنها را به هم بپیوندد.

و نیز ما نمیخواهیم ادعا کنیم که تمام اختلافات مسلمین از نوع سوءتفاهم است. خیر، چنین ادعایی هم نداریم. همه اختلافات سوءتفاهم نیست، اگر بناست حل بشود، به طریق دیگر غیر از رفع سوءتفاهمات باید حل شود. آنچه ما درصدد آن هستیم و به عبارت دیگر هدف ما از این درس این است که شکاف هایی که ناشی از خوب درک نکردن یکدیگر است، از میان برود. هدف ما این است که فرق و مذاهب اسلامی یکدیگر را آن طور که هستند بشناسند و تصور کنند، تصورات دروغ و وهمی را از خود نسبت به برادران خود دور کنند. باید در چند قسمت بحث کنیم:

۱٫ یکی از هدفهای اسلام که از مسلمین تأمین آن را خواسته است، اتحاد و اتفاق مسلمین است.

۲٫ یکی از فلسفه های فریضه حج، محکم شدن پیوندها و تفاهم بیشتر افراد مسلمین است.

۳٫ بررسی انواع توهمات و سوءتفاهماتی که دیگران درباره ما شیعیان و بالاخص ایرانیان دارند.

۴٫ بررسی سوءتفاهم هایی که از این طرف نسبت به برادران غیرشیعی وجود دارد.

۵٫ راههای عملی برای کاستن و از میان بردن سوءتفاهم ها.

اما قسمت اول:

هم قرآن کریم و هم احادیث نبوی و هم احادیثی که از ائمه اطهار رسیده است، همه عنایت شدید دارند که وحدت مسلمین محفوظ بماند. از قرآن شروع میکنیم:

الف) در سوره آل عمران، آیه ۱۰۳ میفرماید: «و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرّقوا» یعنی همه با هم ریسمان الهی را محکم بگیرید و پراکنده مشوید. این آیه با کمال صراحت به موضوع با هم بودن و با هم دستورهای الهی را اجرا کردن و پراکنده اجرا نکردن توجه کرده است. اندک توجهی به مفهوم آیه میرساند که عنایت این کتاب آسمانی به این است که مسلمانان، متفرق و پراکنده نباشند.

ب) سوره آل عمران، آیه ۱۰۵ که دنباله این آیه است (با یک آیه فاصله) میفرماید: «و لا تکونوا کالذین تفرّقوا و اختلفوا من بعد ما جاءهم البینات و اولئک لهم عذاب عظیم» یعنی شما مانند دیگران (پیروان سایر ادیان) مباشید که پس از آنکه آیات روشن الهی برایشان آمد، فرقه فرقه شدند و اختلاف پیدا کردند؛ برای چنین کسانی عذاب عظیم است. مفهوم این آیه نیز واضح است. این آیه مخصوصا به تفرقات مذهبی یعنی فرقه فرقه شدن ها و مذاهب به وجود آمدن ها اشاره میکند؛ زیرا این نوع اختلافات از هر نوع دیگر خطرناک تر است.

جالب توجه این است که آیه ۱۰۴ که در میان این دو آیه قرار گرفته است، این است: «ولتکن منکم امّه یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون» یعنی باید جماعتی از شما (یا باید شما جماعتی باشید که) دعوت به خیر و صلاح و نیکی بکنند، امر به معروف و نهی از منکر نمایند، همانا آنها هستند که رستگارانند.

ببینید، آیه ای که در میان این دو آیه قرار گرفته است، آیه دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر است. این برای آن است که قرآن کریم میخواهد بفهماند که همواره باید از طریق دعوت به خیر و صلاح و امر به معروف و نهی از منکر این وحدت محفوظ بماند؛ اگر این استوانه اسلامی یعنی اصل دعوت و ارشاد و امر به معروف و نهی از منکر بخوابد، وحدت اسلامی و اتحاد مسلمانان نیز از میان میرود.

ما مسلمانان دعوت و ارشاد و امر به معروف و نهی از منکر داریم، ولی چون هدفهای اسلامی را نمیشناسیم، مخصوصا از هدفهای بزرگ و اساسی و اصولی اسلام بی خبریم، از اسلام فقط با یک سلسله دستورهای ظاهری که مربوط به قشر اسلام است، نه لبّ و مغز آن، آشنایی داریم؛ هر وقت به فکر دعوت و ارشاد میافتیم، از حدود مسائل ساده اخلاقی و عبادی تجاوز نمیکنیم و حال آنکه یکی از هدفهای بزرگ اسلام، بلکه بزرگترین هدف اسلام در امور عملی، وحدت و اتفاق مسلمانان است. اولین وظیفه داعیان و ارشادکنندگان و آمران به معروف و ناهیان از منکر این است که در طریق وحدت مسلمانان بکوشند، در طریق همان چیزی بکوشند که مورد نزول این آیه کریمه است.

اسلام به اتفاق و اتحاد مسلمین فوق العاده عنایت دارد و وحدت اسلامی یکی از هدفهای بزرگ اسلام به شمار می رود و بر مسلمانان و مخصوصا داعیان خیر و ارشادکنندگان خلق و آمران به معروف و ناهیان از منکر است که در طریق تحقق یافتن این هدف بزرگ اسلامی کوشش کنند و لااقل آتش اختلافات را دامن نزنند.

ج) اقیموا الدین و لاتتفرّقوا فیه. کَبُر علی المشرکین ما تدعوهم الیه (شوری، ۱۳) یعنی دین را به پا دارید و در آن پراکنده مشوید، آنچه تو به آن دعوت می کنی، بر مشرکین گران و دشوار است.

این آیه کریمه می خواهد بفهماند چون مخالفان اسلام با هدفهای اسلامی مخالفند، آرزومند تفرق و پراکندگی آنها می باشند و از وحدت مسلمانان می ترسند. آنها هستند که آتشهای تفرقه و اختلاف را دامن می زنند و موانع برای وحدت مسلمین ایجاد می کنند.

د) و لاتنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم (انفال، ۴۶) یعنی با یکدیگر نزاع مکنید که سست خواهید شد و بوی شما از میان خواهد رفت. این آیه اتحاد مسلمانان را موجب قوّت و قدرت و شوکت و بوی و خاصیت داشتن آنها معرفی می کند، می فرماید اگر در میان شما اختلاف افتد قوّت و شوکت و بوی و خاصیت شما از میان می رود.

نزاعها بر دو قسم است: بعضی نزاعها مربوط به تضاد منافع آنی افراد است، اما بعضی نزاعها ریشه عقیده ای دارند. اینهاست که فوق العاده خطرناک است، اینهاست که از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود و بحثها و جدلها و کتابها و نوشته ها به وجود می آورد و قرنها ادامه پیدا می کند و هرچه زمان می گذرد بر موجبات آن افزوده می شود و شکاف عمیق تر می گردد.

ه‍) یا ایها الذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا الله لعلکم تفلحون (این آیه آخرین آیه از سوره آل عمران است) یعنی ای اهل ایمان! صابر و خویشتن دار باشید، یکدیگر را در خویشتن داری یاری نمایید و با یکدیگر پیوند داشته باشید، تقوای الهی داشته باشید، باشد که رستگار شوید.

اما احادیث:

۱٫ حدیثی شیعه و سنی از رسول اکرم(ص) روایت کرده اند به این مضمون: ثلاث لایغلّ علیهن قلب امرئ مسلم: اخلاص العمل لله و النصیحه لائمه المسلمین و اللزوم لجماعتهم،۱ یعنی سه چیز است که هرگز دل مرد مسلمان در مورد آنها نمی لغزد و خیانت نمی کند: عملی را خالصا لوجه الله به جا آوردن، خیرخواهی برای پیشوایان مسلمانان، همراهی و ملازمت جماعت مسلمین.

از قضا این جمله ها جزء کلماتی است که رسول اکرم(ص) در حجه الوداع برای مردم القاء کرد. رسول اکرم در حجه الوداع در مواقف چندی برای مردم سخن گفته است: در مسجدالحرام، در عرفات، در مسجد خیف (منا)، در غدیرخم. جمله های بالا را در مسجد خیف که در منا واقع است، ادا فرموده است.

۲٫ در کافی می نویسد: معاویه بن وهب گفت از امام صادق(ع) پرسیدم: ما (یعنی شیعیان) چگونه باید با دیگران (اهل تسنن) معاشرت کنیم، تکلیف ما با آنها چیست؟ امام فرمود: «ببینید ائمه شما چگونه رفتار می کنند، مانند امامان خود رفتار کنید. به خدا قسم امامان شما بیماران آنها را عیادت می کنند، جنازه های آنها را تشییع می کنند، برای آنها شهادت می دهند.»۲ باز هم در این زمینه و به همین مضمون روایاتی هست.

اینها را برای این ذکر کردم که بدانیم حفظ وحدت، یکی از هدفهای اسلامی است و باید در حدود امکان برای تحقق این هدف بکوشیم تا مصداق «ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر» بوده باشیم. تحقق یافتن این هدف به هیچ وجه مستلزم این نیست که از بعضی اصول یا فروع مسلّم خود دست برداریم.

اما قسمت دوم: ببینیم آیا وحدت مسلمین و حسن تفاهم میان فرق اسلامی جزء منظورهای حج هست یا نه؟ کسی که کوچکترین آشنایی با تعلیمات اسلامی داشته باشد، در این جهت تردید نمی کند که اسلام به عناوین مختلف دستور داده که مسلمانان دور هم جمع شوند و یکدیگر را از نزدیک ببینند و از احوال یکدیگر مطلع شوند تا دلشان به یکدیگر نزدیک شود و دیوارها از میان برده شود و شکاف ها پر شود.

همه می دانیم که طبق نصوص اسلامی، عبادت هر اندازه بیشتر در خلوت و دور از چشم دیگران صورت بگیرد، به اخلاص نزدیکتر است. در عین حال اسلام دستور اکید داده است که نماز به جماعت خوانده شود و اجر و ثواب این عمل را بیش از آنچه تصور می رود، از نماز فرادی بالاتر برده است، چرا؟ برای اینکه بر اثر جماعت، مسلمانان از یکدیگر باخبر می شوند و دلهاشان به یکدیگر نزدیک می شود. هفته ای یک بار نمازجمعه قرار داده است و مقرر کرده است در شعاع یک فرسخ در یک فرسخ بر همه واجب است که شرکت کنند. در نمازجمعه (که همان نماز ظهر روز جمعه است ولی با تشریفات خاصی) به جای دو رکعت آن، دو خطابه قرار داده است که امام در آن خطابه علاوه بر مواعظ، اخبار اقطار عالم اسلام را به اطلاع آنها می رساند و مصالح عمومی آنها را با آنها درمیان می گذارد.

نماز جماعت یک اجتماع روزانه است و نمازجمعه یک اجتماع عمومی تر هفتگی است. نماز عید فطر و نماز عید اضحی دو عبادت اجتماعی دیگر است که سالانه است. از همه اجتماعات اسلامی مهمتر و عمومی تر و طولانی تر و متنوع تر، برنامه حج است که به حق آن را «کنگره عمومی اسلامی» نام نهاده اند. بر هر کسی واجب است که اگر توانایی داشته باشد، لااقل در عمر یک بار در این اجتماع عظیم شرکت کند. همه مسلمانان باید در زمان معین و روزهای معین اعمال معینی را انجام دهند. همه باید یک نوع لباس در آن ایام بپوشند، یک نوع سخن به زبان آورند.

در این عمل بزرگ اسلامی که با همه نقایصی که در اجرای آن وجود دارد، باز هم در جهان بی نظیر است، هم زمان واحد در نظر گرفته شده و هم مکان واحد؛ همه باید این اعمال را در روزهای معینی از ذی الحجه انجام دهند نه در روزهای دیگر و یا ماههای دیگر، و همه باید آن اعمال را در سرزمین معین انجام دهند که همان سرزمینی است که اولین بار در آنجا خانه ای برای پرستش خدای یگانه ساخته شده است، چرا؟ آیا جز برای این است که میعادگاه اهل توحید و مجتمع اهل توحید باشد؟ آیا جز برای این است که اهل توحید باید در آنجا رنگ توحید و وحدت به خود بگیرد؟ چه خوب گفته است علامه فقید کاشف الغطاء: «بنی الاسلام علی کلمتین: کلمه التوحید و توحید الکلمه» یعنی اسلام بر روی دو اصل و دو فکر بنا شده است: یکی اصل پرستش خدای یگانه است، دیگر اصل اتفاق و اتحاد جامعه اسلامی است.

ادامه دارد

پی نوشتها:

۱٫ کافی، ج۱، ص۴۰۳٫رر ۲٫ کافی، ج۲، ص۶۳۶٫ رر ۳٫ تحف العقول، ص۳۴٫ رر ۴٫ حشر، ۱۴٫ رر ۵٫ نهج البلاغه، خطبه ۲۹٫