چراغی برای دفاع از شهر

نگاهی به کمبود نور و فضای بدون دفاع

«معماری بازی استادانه، صحیح و باشکوهی از احجام ترکیب شده زیر نور است. چشمان ما تربیت شده‌اند که فرم‌ها را زیر نور ببینند. سایه و روشن این فرم‌ها را آشکار می‌سازد...»

● لوکوربوزیه

در زمینه مطالعات مربوط به شهر و فضای شهری، بررسی رابطه متقابل فضا و شهر، فضا و اجتماع، فضا و فرد، فضا و اقتصاد و ... و اثرات متقابل آنها بر یکدیگر و از جمله فضاهای بدون دفاع، به عنوان مسئله‌ای اجتماعی- فرهنگی- اقتصادی یکی از اجزایی است که در بررسی‌های مربوط به فرآیندهای رشد شهری، خاصه در جوامع جهان سوم و رو به توسعه، همواره به عنوان یک مشکل و مسئله ارزیابی شده است.

طیف فضاهای بدون دفاع خود بخشی از طیف کلی و وسیع‌تر فضا به معنای عام کلمه است که در یک سوی آن فضایی با کمترین قابلیت دفاعی و در سوی دیگر فضایی با بالاترین قابلیت دفاعی قرار دارد.

در طیف فضاهای بدون دفاع یا آسیب‌پذیر یا آلوده نیز در یک سو فضایی که کمترین میزان آلودگی و آسیب‌زایی «کم‌ضرر‌ترین» را دارد، قرار داشته و در سوی دیگر فضایی که بیشترین ضربه را بر وجدان جمعی جامعه وارد می‌نماید «پرضررترین» واقع شده است. بین دو قطب یاد شده و براساس ملاک‌های متنوع عملکردی و کالبدی، انواع مختلف فضاهای بدون دفاع قابل طبقه‌بندی است.

در حال حاضر این‌گونه فضاها به مسئله‌ای کالبدی- اجتماعی در سطحی وسیع بدل گشته و افراد بسیار زیادی را در پرتو اثرات منفی خود قرار داده، وجدان جمعی را آزرده می‌سازد.

این‌گونه فضاها معلول اتفاقاتی است که در شهر رخ داده است زیرا به علت بزرگ شدن شهر و کم رنگ شدن و عدم کنترل مناسب فیزیکی و اجتماعی بر آن، فضاهایی به وجود می‌آیند که فعالیت‌های غیرمجاز و متعارض با هنجارهای جامعه در آن نقاط صورت می‌پذیرد که اثرات نامطلوبی بر پیکر جامعه گذاشته و آلودگی اجتماعی- فضایی را به ارمغان می‌آورد.

همه ما کم و بیش شرایط کلی محیط و فضاهایی را که به انسان احساس شادی،غم و یا خفگی را می‌دهند تجربه کرده‌ایم که به دلیل شرایط فیزیکی- معماری نامناسبت مانند چگونگی نور، رنگ یا ... جو خاصی را به وجود می‌آورد که رفتار را به طور غیرمستقیم تحت تاثیر قرار می‌دهد. در جریان ادراک و شناخت، اطلاعات به وسیله اعضای حسی گرفته می‌شوند. برای مثال به وسیله دیدن، تصویری از اشیا و محرک‌های محیط در شبکیه نقش می‌بندد که در صورت نبود نور، نمی‌توان تصاویر را دید، درک نمود و شناخت.

از سوی دیگر شرایط محیطی مناسب، به ارضای نیازها کمک می‌کند و شرایط نامناسب مانع از آن می‌گردد. برای ارضای بسیاری از نیازهای کجروان نیز لازم است فضایی با ویژگی‌های خاص مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین فضای مناسب و مطلوب برای به سرانجام رساندن عملی مغایر با هنجارهای جامعه از سوی فرد آسیب زده با توجه به تجارب، نوع آسیب و نوع فضا، انتخاب می‌شود.

● ارتباط بصری

عملا هر چیزی که در مقابل چشم ظاهر می‌شود می‌تواند مفهوم ارتباط بصری را داشته باشد که اطلاعات مختلفی را به ناظر انتقال می‌دهد. به نظر کوین لینچ «Kevin lyhch» ایجاد تصویری از محیط، جریانی دوجانبه بین ناظر و منظر مورد مشاهده وی می‌باشد که در صورت نبودن نور و وجود تاریکی، این جریان دوجانبه به علت عدم دید ناظر در تاریکی، قطع شده و دیگر فرد ناظر تصویری از فضا را در ذهن خود نداشته و ارتباطش با آن بریده می‌شود.

نور و چگونگی استفاده از آن در معماری نوین، از ابزارهای فیزیکی نوینی است که به فضا معنا می‌بخشد، در صورتی در نبودن آن، ابعاد پنهان شده، بعد و ابعاد پنهان را به وجود می‌آورند.

این دسته از فضاها که به علت نبود نور غیرقابل رویت می‌شوند محیط مناسبی برای افزایش عملکردهای منفی می‌گردند، که در صورت نمایان ساختن آن به وسیله نور، می‌توان ازعملکرد منفی آن کاست.

در روانشناسی محیط، تحقیقات متعددی درباره رابطه متقابل شرایط اجتماعی- جغرافیایی محیط و انتخاب جایگاه انجام شده است.

زومر «۱۹۶۹ sommer» انتخاب جایگاه به ویژه در گروه‌های کوچک را تابع یک نوع تکلیف از یک سو و ویژگی‌های روانشناختی از سوی دیگر و همچنین شرایط فیزیکی- معماری می‌داند «مرتضوی: ۶۸-۱۳۶۷» برای مثال بزهکارها برای انجام بزه تحت تاثیر شرایط «فیزیکی- معماری»جایگاه خاص خود را، جهت به فعل رساندن نیت خود، انتخاب می‌کنند. بنابراین رفتارهایی که باید در خفا و به دور از حوزه بصری دیگران انجام پذیرد، نبودن نور و تاریک بودن فضا، این امکان را به وجود می‌آورد.

با عدم آشکار شدن فرم به علت تاریکی، اولین گام به سوی به وجود آمدن فضایی بدون دفاع و آسیب‌پذیر برداشته می‌شود. زیرا زمانی که نور نباشد و تاریکی فضایی را دربربگیرد، هیچ حجمی از احجام، چه مصنوع و چه غیرمصنوع، چه فضا و چه انسان، و هیچ حرکتی قابل رویت و دیدن نخواهد بود. همین ویژگی باعث خواهد شد تا افرادی که جهت اطفای نیازهای خود به فضاهایی با عدم قابلیت دید و عدم قرارگیری در حوزه بصری دیگران احتیاج دارند، به سوی این‌گونه فضاها کشیده شوند.

این دسته از فضاها به علت عدم توانایی بینایی انسان در تاریکی است که به وجود می‌آیند و به صورت بالقوه پذیرای آسیب‌های خاصی می‌شوند تا گروه‌های بزهکار «Gangs» به علت موقعیت مناسبی که برایشان ایجاد شده، به صورت گروهی در تاریکی فرو روند و دست به اعمال سیاه بزنند. با افروختن چراغی در تاریکی می‌توان قابلیت دفاعی این‌گونه فضاها را به آنان بازگرداند.

مصطفی پودراتچی