آخر هفته در زندان

نگاهی به زندان هایی که جاذبه گردشگری شده اند

زندان‌ها همواره برای افراد جذاب بوده‌اند، نه گرفتار شدن در آن که تماشای روزگار زندانیان و گذران زندگی در سلول‌هایشان، شیوه‌های برخورد با مجرمان و البته بی‌گناهانی که گرفتار ظلم شده‌اند.

همین عطش دانستن روزگار زندان و زندانیان، دلیلی بوده تا سینما از آن استفاده کند و آنقدر در این باره فیلم روی پرده رفته است که تبدیل به یک «ژانر» شده است. ادبیات هم استفاده خوبی از این وسوسه دانستن کرده است. حالا نوبت گردشگری است. این بار نه با تخیل نویسنده ها و جلوه های بصری سینما که با واقعیتی به نام زندان. مکان های اصلی زندان هایی که مسئولان گردشگری را بر آن داشته درهای آن را رو به گردشگران باز کنند تا هم این صنعت از آن سود ببرد و هم گردشگرانی که دوستدار بازدید از این ندامتگاه ها هستند به مراد دلشان برسند.

زندان قصر یکی از معروف ترین ندامتگاه های ایران است که در روزهای آخر آبان سال گذشته بالاخره با تغییر کاربری که داده بود نامش شد: باغ موزه قصر.

زندان قصر آذرماه ۱۳۰۸ به دست رضاشاه افتتاح شد. ابتدا این زندان ۱۹۲ اطاق داشت که ۸۰۰ زندانی را در خود جای می داد. بعدها و تا دهه چهل شمسی و زمان ساخت زندان اوین، این زندان تنها زندان پایتخت بود. در این دوران زندان قصر توسعه زیادی پیدا کرد.

در سال ۱۳۸۳ این زندان تعطیل و شهرداری شروع به تخریب بخش هایی از زندان کرد که با پیگیری کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب با ثبت زندان به عنوان آثار ملی در سازمان میراث فرهنگی از تخریب آن جلوگیری و پس از آن به وسیله شهرداری به باغ موزه تبدیل شد.

اولین زندانی زندان قصر، سازنده آن یعنی سرتیپ درگاهی بود. او تنها دو روز پس از همراهی رضاشاه در مراسم افتتاح زندان، در همان زندان محبوس شد. تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، بزرگ ترین و معروف ترین مورد فرار از زندان قصر، در زمان رضاشاه مربوط به سید فرهاد نامی از مخالفان رضاشاه بوده است و در زمان محمدرضاشاه نیز معروف ترین فرار مربوط به اشرف دهقان از مبارزان مسلح است. کمی پیش از وقوع انقلاب اسلامی ایران، درهای زندان قصر باز و دیوار آن توسط زندانیان تخریب شد. زندان قصر که اکنون باغی ۱۲ هکتاری است، در دو فاز سبک های سنتی و کلاسیک به مجموعه ای فرهنگی و گردشگری تبدیل شده است و به گواه وبسایت رسمی این باغ موزه ساعات بازدید از آن همه روزه از ساعت ۹ تا ۱۳ برای بازدید گروهی و سازمانی و از ساعت ۱۴ تا ۲۰ برای بازدید عموم است.

● مخوف ترین شکنجه گاه تاریخ

یکی دیگر از زندان های ایران که تغییر کاربری داد کمیته ضدخرابکاری رژیم گذشته یا «ندامتگاه توحید» است که حالا ده سال است از آن به عنوان «موزه عبرت» نام می برند. تاریخ ساخت بنای این زندان به زمان فتحعلی شاه قاجار بر می گردد اما دوران مشهور شدن این زندان به فتحعلی شاه و رضاشاه ربطی ندارد و دوره سیاه دوم پهلوی این زندان را معروف کرد. چند سال پس از تشکیل سازمان امنیت، کمیته ای مشترک از ساواک، اطلاعات ارتش شاهنشاهی و شهربانی تشکیل شد و نام «کمیته مشترک ضد خرابکاری» را برای خود انتخاب کرد. این سازمان یکی از منفورترین تشکیلات نظامی و امنیتی در تاریخ ایران لقب گرفت. این کمیته دارای بازداشتگاهی موقت بود که در حوالی میدان توپخانه سابق قرار داشت. این بازداشتگاه موقت مکانی بود که دستگیرشدگان در مرحله اول به آن وارد می شدند و تحت شدیدترین شکنجه های جسمی و روحی قرار می گرفتند.

این بنا نخستین زندان مدرن ایران بود که در دوران رضاشاه سال ۱۳۱۱توسط مهندسان آلمانی تکمیل شد و به عنوان نخستین زندان مدرن در ایران شروع به کار کرد. بعدها اولین زندان اختصاصی زنان هم در این محل تاسیس شد. در دوران محمدرضا پهلوی این زندان از سوی سازمان های مختلف امنیتی و انتظامی خصوصا ساواک و کمیته مشترک ضدخرابکاری برای بازداشت و شکنجه زندانیان سیاسی مورد استفاده قرار می گرفت. آویزان کردن از سقف، دستبند قپانی، آویزان کردن صلیبی، شوک الکتریکی، آپولو، سوزاندن نقاط حساس بدن با فندک و شعله شمع، قفس هیتردار، صندلی هیتردار، باتوم برقی و شلاق با کابل برقی از متداول ترین شکنجه های ماموران شکنجه کمیته بودند.

این زندان که به مخوف ترین شکنجه گاه تاریخ ایران هم شهره بود سرانجام در سال ۱۳۸۱ تعطیل و یک سال بعد تبدیل به موزه عبرت ایران شد تا گوشه ای از شکنجه ها، شکنجه گران و شکنجه شوندگان زمان پهلوی را بازسازی کند.

● سفر به کارخانه

به اطراف خود نگاه کنید، رایانه، تلویزیون، ماشین لباسشویی، خودرو، یخچال و ده ها وسیله دیگر. اینها همه نشانه هایی است از زندگی مدرن و صنعتی قرن بیست و یکمی ما. اما آیا می دانید این وسایل چگونه و از چه موادی ساخته شده اند؟ تعداد انگشت شماری از ما می توانند مراحل کامل ساخت یکی از این وسایل را توضیح دهند یا این که تعریف درستی از کارخانه سازنده آنها داشته باشند. بنابراین علاقه مندان بسیاری حاضر هستند برای دانستن چگونگی تولید آنها هزینه و وقت صرف کنند. این موضوع اولین جرقه تولد جاذبه ای نوین در صنعت گردشگری بود.

همین شور و اشتیاق به دانستن باعث شده در دوران کسادی اقتصادی برخی از فعالان صنعت گردشگری دست به ابتکاری بسیار جالب بزنند و زیرمجموعه تازه ای را به صنعت گردشگری در جهان معرفی کنند که پایه اصلی آن همین کنجکاوی بشر و علاقه او به دانستن مراحل ساخت لوازم و ابزار زندگی است.

کشورهای صنعتی و صاحبان صنایع آنها چه خصوصی و چه دولتی سال ها بود که برای حفاظت از راز و رمز تولیدشان کارخانه های خود را پشت دیوارهای بلندی می ساختند و کسی جز کارکنان آنها از داخل کارخانه خبر نداشت. اما امروزه با توجه به این زیرمجموعه جدید گردشگری و منافع بسیار زیاد آن برای هر دو طرف، یعنی صاحبان صنایع و صنعت گردشگری؛ مدیران صنایع در کارخانه های خود را روی گردشگران داخلی و خارجی با توجه به سیاست های تجاری و مسائل امنیتی و حفاظتی کارخانه گشوده اند و معامله ای بردبرد را تدارک دیده اند چون هم گردشگران از بازدید روزانه خود از این کارخانه ها لذت می برند و هم فعالان عرصه گردشگری درآمدی بسیار مناسب از این تورهای ارزان قیمت که کمترین هزینه را برایشان ایجاد می کند به دست می آورند و از همه مهم تر این کارخانه های هستند که بدون صرف هزینه ای هنگفت و صرفا با پذیرایی از گروهی گردشگر، تبلیغ محصولات خود را کرده اند.

علی محزون