مروری بر کارکردهای بازار تهران

شاید به جرات بتوان گفت که چرخ اقتصاد ایران را بازار تهران می‌چرخاند. هرچند در بسیاری از کشورها بازار را نوعی واسطه‌گری بین تولیدکننده و خریدار و ناشی از اقتصاد سنتی می‌دانند. …

شاید به جرات بتوان گفت که چرخ اقتصاد ایران را بازار تهران می‌چرخاند. هرچند در بسیاری از کشورها بازار را نوعی واسطه‌گری بین تولیدکننده و خریدار و ناشی از اقتصاد سنتی می‌دانند. اما در ایران همچنان بازار جایگاه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود را دارد. به ویژه آنکه نقش بازار تهران در مقایسه با سایر بازارهای کشور به دلیل آنکه در پایتخت قرار دارد، کمی متفاوت است. در حقیقت در اقتصاد بازار هیچ هماهنگ‌کننده مرکزی‌ای عملیات را هدایت نمی‌کند، بلکه از دیدگاه نظری خود سازماندهی بر تعامل پیچیده عرضه و تقاضا و قیمت‌های تعداد زیادی کالا و خدمات حاکم است.

بازار تهران از لایه‌های مختلف اجتماعی تشکیل شده، کسبه قشر مرفه، کارگران و باربران قشر ضعیف و خریداران قشر متوسط جامعه هستند که هر روز در فضایی به نام بازار با هم تعامل دارند.

هرچند امروزه از هم گسیختگی فرهنگی بین آنها بیشتر شده اما در گذشته همنوایی اجتماعی، حس همدردی و کمک به یکدیگر در بازار معنای دیگری داشت تا جایی که اگر برای یکی از کسبه مشکل مالی پیش می‌آمد دیگر کاسب‌ها برای او «گلریزان» می‌گرفتند به این صورت که هر یک به اندازه توان خود پولی برای کمک به او می‌داد تا مشکل مالی همکارشان حل شود و یا حتی به انجام کارهای عام‌المنفعه همچون تهیه جهیزیه نوعروسان، کمک به خانواده‌های مستمند و دستگیری کودکان یتیم مبادرت بیشتری می‌ورزیدند.

در گذشته بازار تهران مانند امروز فقط جایی برای کسب‌وکار و خریدوفروش نبود و بافت اجتماعی داشت. به این معنا که اغلب کسبه در همان کوچه‌پس‌کوچه‌های بازار یا خیابان‌های حوالی آن زندگی می‌کردند. به همین دلیل در بازارها مسجد، حمام، امامزاده و حتی مدرسه وجود داشت. اما متاسفانه در سال‌های اخیر به دلیل آنکه بافت بازار تهران کاملا اقتصادی شده دیگر کسبه در این منطقه ساکن نیستند و اغلب خانه‌های آن اگر تخریب نشده باشند به انبار و کارگاه‌های تولیدی تبدیل شده‌اند. دیگر حمام و مدرسه‌ای در بازار نیست. در نتیجه بافت اجتماعی آن کاملا تغییر کرده و به بافت مهاجرنشین از نوع کارگری تبدیل شده است.شاید هم به همین دلیل باشد که در زمان‌های تعطیلی بازار شاهد وقوع برخی از انحرافات اخلاقی در این مکان قاجاری هستیم.

از دیگر ویژگی‌های بازار می‌توان به بافت مذهبی آن اشاره کرد. هیئت‌های عزاداری و مذهبی بازار تهران قدمتی بیش از سایر هیئت‌های پایتخت دارد. هنوز هم در دهه محرم عزاداری در بازار تهران رنگ‌وبوی دیگری دارد. هنوز هم روزهای شهادت ائمه اطهار بازار تهران تعطیل و بافت مذهبی آن منسجم‌تر است.

اما بازاریان در شکل‌گیری انقلاب اسلامی نیز نقش موثری داشتند. نطفه بسیاری از مبارزات سیاسی علیه رژیم پهلوی در بازار تهران بسته شد. بسیاری از اعضای حزب موتلفه اسلامی که نقش بسزایی در پیروزی انقلاب اسلامی داشتند و برای به هدف رسیدن آن هزینه‌های زیادی پرداخت کردند از کسبه بازار تهران بودند. در حقیقت محیط مذهبی بازار این امکان را به وجود می‌آورد تا اهالی آن وقت بیشتری برای تبادل افکار و اندیشه‌های خود داشته باشند و همین امر باعث بسیاری از اقدامات خودجوش شد.

حالا با وجود تاریخچه بازار و اتفاقات مهمی که در آن افتاده، همچنین با توجه به نوع معماری که بازارهای سنتی ایران از آن برخوردار هستند و وجه تمایزی که با پاساژهای امروزی دارند (به این معنا که سرا، دالان، راسته، چارسوق و... در بازارهای سنتی معنا پیدا می‌کند) می‌توان از این یادگار اقتصادی – اجتماعی برجا مانده از سال‌های گذشته در بهره‌وری گردشگری نیز سود جست. یعنی اینکه بسیاری از توریست‌ها با سفر به ایران حتما سری به بازار تهران یا بازار سایر شهرها می‌زنند.

آنها از دیدن ازدحام جمعیتی که روزانه به بازار رفت و آمد دارند، تعجب می‌کنند و همین طور نوع معماری و هیجان خرید و فروشی که در آن وجود دارد برای آنها جالب است. بنابراین می‌توان با یک برنامه‌ریزی مدون بازار تهران را ساماندهی کرد. سقف‌ها و حجره‌های آن را بازسازی و از ادامه ساخت‌وساز‌های بی‌رویه در آن که شکل سنتی بازار را از بین برده‌اند، جلوگیری کرد و بعد با تبلیغات گردشگری آن را به جهانیان معرفی و از این راه گردشگران زیادی را به ایران دعوت کرد.

محمدحسن میرجوادی

جامعه‌شناس