خزر دریایی از رازهای بی پاسخ

یكی از شركت های صید ماهی كه در محدوده استان گلستان به كار صید مشغول است, بارها شاهد آن بوده كه تورهای صیادی اش پاره شده و بدون صید از آب بالا آمده است

كشف لنگرهای قدیمی در دریای خزر، جایی كه موج های خروشان این دریا به سواحل استان گلستان نزدیك می شود، با مشاهداتی كه صیادان این استان از بقایای كشتی های قدیمی و الوارهای چوبی در دریا داشته اند این احتمال را به ذهن می آورد كه دریای خزر باتوجه به تمدن های پیرامونی آن، پر از رازهای بی جواب و كشف نشده ای باشد كه به كاوش های بیشتری نیاز دارد.

یكی از شركت های صید ماهی كه در محدوده استان گلستان به كار صید مشغول است، بارها شاهد آن بوده كه تورهای صیادی اش پاره شده و بدون صید از آب بالا آمده است. تكرار این مسأله در نقطه ای به فاصله حدود یك كیلومتری از كرانه دریا، صیادان شركت پره را مجبور ساخت، دست به اقدامی زده و با استخدام غواصان این معما را روشن سازند كه چه عاملی سبب خسارت به تورهای پهن شده آنان در دریا می شود.

«ابراهیم كلته» مسئول یك شركت تعاونی صید پره در نزدیكی های جزیره آشوراده در این مورد می گوید غواصان با راهنمایی صیادان شركت، نقطه مورد نظر را گشتند و یك شیء نوك تیز را پیدا كردند كه از اعماق شن ها سر برآورده بود اما تلاش برای بیرون كشیدن این شیء سنگین بی نتیجه بود چون به نظر می رسید زمان زیادی است كه در دریا افتاده، پس، از تلمبه برای شل كردن شن و ماسه اطراف آن استفاده كردیم.

وی ادامه می دهد: پس از چند روز تلاش و صرف هزینه ای بسیار یك لنگر بزرگ آهنی كه دلیل خسارت ها به نظر می رسید، در زیر آب كشف شد و صیادان شركت با تراكتور توانستند لنگر قدیمی، زنگ زده و ۳۰۰كیلوگرمی را كه صدف ها به آن چسبیده بودند از آب بیرون بكشند. جالب این كه روی این لنگر بزرگ حتی یك خال جوشكاری شده هم وجود نداشت و به صورت ریخته گری قالب گرفته شده بود.

هرچند تاكنون مطالعه برای تخمین سن و سال این لنگر ۲ متری كه احتمالاً مربوط به یك كشتی بادبانی است صورت نگرفته و همچنان جلوی در شركت تعاونی رها شده است اما برخی كارشناسان اعتقاد دارند شواهد مختلف این چنین كه تاكنون به دست آمده دلیلی بر وجود دریانوردی از قرون گذشته در دریای خزر است.

«محسن یحیایی» معاون صید شیلات گلستان هم در مورد یك لنگر دیگر می گوید كه شركت تعاونی صیادی دیگری هم هست كه از این نوع لنگر دارد. شركت پره در دهنه گرگانرود در منطقه خواجه نفس، یك لنگر قدیمی بسیار بزرگ را پیدا كرده كه آن را درون خاك قرارداده و تراكتورها را در زمان كشیدن تور از دریا به آن می بندند. البته موارد دیگری هم شنیده شده كه به دلیل ارزش فلز آن كه آهن یا فولاد است آب شده اند.

افزون بر این لنگرهای قدیمی، صیادان ماهی در استان گلستان گاه و بی گاه از آثار كشتی های قدیمی و الوارهای چوبی بدنه آنها و حتی آجرهای دست ساخت به صورت ردیف های دیوار در درون آب هم خبر می دهند كه البته تاكنون اقدامی برای تشخیص قدمت این آثار نیز انجام نشده است.

به جز استان گلستان در دیگر استان های ساحلی حوزه دریای خزر نیز گزارش های مبنی بر دیده شدن آثار قدیمی وجود داشته، از جمله بقایای كشتی چوبی به گل نشسته در نزدیكی نیروگاه شهید سلیمی نكا كه باز هم از تردد دریایی در خزر خبر می دهد.

● دیوارهای دفاعی درون آب

همچنین افزون بر اشیای پیداشده، ابنیه باستانی در سواحل دریای خزر همچون دیوار بزرگ گرگان كه هزار و ۵۰۰ سال از ساخت آن می گذرد و تا كنار دریا به پیش آمده، مطالعات باستان شناسی در زمینه كشف ناگفته های تاریخی جدیدی از دریای خزر و كشف ابهامات را جالب توجه می سازد.

تردد كشتی های تجاری و جنگی در ادوار مختلف تاریخی در خلیج فارس و دریای عمان هم نشان از سابقه طولانی ایران در زمینه دریانوردی دارد و كشتی تاریخی اشكانیان كه سال گذشته در خلیج فارس مورد كاوش قرار گرفت از اهمیت باستان شناسی در مناطقی كه دریا وجود دارد، خبر می دهد.

اما كاوش های باستان شناسی در زیر آب دریای خزر تا كنون انجام نشده و باوجود تاریخ كهن این قسمت از سرزمین ایران به همراه شواهد به دست آمده احتمال وجود آثاری از تمدن های گذشته در بزرگ ترین دریاچه دنیا می رود كه كاوش در زیر آب خزر در رسیدن به جواب این سؤال كمك خواهد كرد.

«حمید عمرانی ركاوندی» سرپرست پایگاه میراث فرهنگی دیوار بزرگ گرگان در این مورد می گوید: استان گلستان به عنوان یكی از استان های همجوار دریای خزر با بیش از ۷ هزار سال سكونت بشر دارای تاریخی كهن است كه احتمالاً آثاری از این تاریخ قدیمی داخل دریا هم وجود دارد.از جمله دیوار بزرگ گرگان و دیوار تمیشه كه بقایایی از آن تا كرانه دریا دیده شده و احتمال دارد تا داخل دریا نیز ادامه یافته باشد.

در این باره بومیان محلی در روستای باغوكناره در محلی كه دیوار تمیشه قراردارد یعنی جنوب خلیج گرگان از وجود دیواری درون دریا خبر داده اند كه پیش تر اهالی برای صید ماهی بر روی آن می ایستادند كه این دیوار هم اكنون به زیر آب رفته و قابل رؤیت نیست.

این دیوار متعلق به شهر تمیشه در حاشیه دریای خزر جایی در غرب استان گلستان كنونی و در جنوب خلیج گرگان در اواخر دوره ساسانی از شكوه و رونق خاصی برخوردار بوده است. این شهر استراتژیك در سده های اولیه اسلامی به استناد مدارك مكتوب تاریخی به عنوان پایگاه و مقر فرماندهی مسلمانان برای تصرف طبرستان استفاده شده و یك سایت باستانی به حساب می آید.

عمرانی ركاوندی در ادامه از دیگر دیوار منطقه یعنی دیوار بزرگ گرگان می گوید: «اطلاعاتی كه از مطالعات تاریخی این دیوار در دهه ۵۰ به وسیله دكتر كیانی به دست آمده حاكی است براساس عكس های هوایی، بخشی از مسیر این دیوار به دلیل پیشروی دریا در زیر رسوبات خزر مدفون شده است. از آخرین بررسی های باستان شناسی هم كه به تازگی به وسیله پایگاه انجام شده آثار و شواهدی از بقایای دیوار كه بیشتر به صورت آجر است در كرانه های شرقی خلیج در حدود گمیشان به دست آمده است.

دانشمندان روسی نیز با مطالعات بر روی پیشروی و عقب نشینی دریای خزر به این موضوع اشاره دارند كه سطح آب دریای خزر در قرن ۵ میلادی یعنی زمان ساخت دیوارها، پائین تر بوده اما این دریا در چندین مرحله به سمت خشكی پیشروی داشته كه موجب زیر آب رفتن بقایای دیوار شده است.

براساس آخرین مطالعات صورت گرفته نیز دیوار بزرگ گرگان و دیوار تمیشه همزمان ساخته شده و به دلیل هم عصر بودن دو دیوار و نزدیكی آنها این احتمال می رود كه در زمان ساسانی این دو دیوار به هم متصل بوده كه امروزه به سبب پیشروی آب قابل رؤیت نیست.

همچنین از آنجایی كه ساسانیان در به كارگیری و مهندسی آب تبحر خاصی داشتند و از آب برای محصولات كشاورزی، نظامی و شهرسازی استفاده بسیار می كردند حكومت ساسانی بی شك دارای یكی از عظیم ترین و منسجم ترین ارتش های جهان بوده و مطمئناً با دریانوردی هم بیگانه نبوده است. از این رو پیگیری و مطالعات بیشتر باستان شناسی در آب های خزر رازهای پنهان تمدن گذشته ایران را آشكار می سازد».

● بندر مفقود شده

افزون بر دیوار بزرگ گرگان و دیوار تاریخی تمیشه، نقطه دیگری نیز در سواحل شرقی دریای خزر، جایی كه امروزه شهر گمیشان واقع شده وجود دارد كه در اوراق تاریخ از آن یاد شده است. بندر «آبسكون» جزیره ای اسرارآمیز در اعماق تاریخ كه داستانش با گریز سلطان محمدخوارزمشاه و مرگ او در جزیره شروع می شود و با ادعای زیر آب رفتن آبسكون در ساحل شرقی دریای خزر به پایان می رسد.

درباره پیشینه تاریخی این بندر در منابع تاریخی آمده است كه بندرگاه آبسكون را قباد ساسانی بنا كرده است. اگرچه قراین تاریخی كه این امر را اثبات كند در دست نیست، ولی با توجه به این كه در روزگار قباد، تركان به طبرستان حمله كردند و قباد پسر خود كاووس را مأمور سركوب آنان كرد و وی را والی طبرستان قرارداد، احتمال درستی این مطلب نفی نمی شود.

به هر حال، هزار سال پیش آبسكون بندری بزرگ و معتبر و جای بازرگانان بوده كه افزون بر اهمیت بازرگانی یعنی مركزیت تجارت ابریشم، پوست و ماهی، خط دفاعی ای در برابر ترك ها هم به شمار می رفته و نیز راه ارتباطی شرق خزر به گیلان، دیلم و بسیاری از سواحل دریای خزر بوده كه به تدریج در گذر زمان اهمیت خود را از دست داده است.

● وایكینگ ها در خزر

یك محقق هلندی نیز كه ۲ سال پیش برای شركت در سمینار باستان شناسی به ایران آمده بود مطالعاتی در زمینه زیور آلات باستانی در دست داشت كه بر مبنای آن حتی اقوام ساكن در اروپای شمالی موسوم به وایكینگ ها نیز به دریای خزر آمده و با تمدن های حاشیه دریای خزر داد و ستد داشتند.

«قربانعلی عباسی» كارشناسان سازمان میراث فرهنگی گلستان می گوید: ارتباطات تجاری و فرهنگی در دریای خزر به زمان های بسیار دور یعنی قرن اول میلادی باز می گردد كه نقشه برداری از كرانه های دریای خزر به وسیله عده ای از ایتالیا انجام شد تا با ترسیم نقشه اطلاعات دقیقی برای رفت وآمد تجار و گردشگران ایتالیایی وجود داشته باشد.

وی می افزاید: در دوره قاجاریه نیز بندرگز در غرب استان یكی از بنادر فعال تجاری بوده است كه با شهرهایی همچون تفلیس، باكو و سن پترزبورگ مراودات بازرگانی داشته و كشتی های روسیه تحت اجاره بازرگانان ایرانی در این بندر رفت و آمد می كردند. آنها كالاهایی همچون گندم، برنج، پوست و ظرف های چینی را به دو سوی این دریا نقل و انتقال می دادند.

با مستندات تاریخی گفته شده، احتمال می رود باستان شناسی در دریای خزر به نتایج خوبی منجر شود. از همین رو سازمان میراث فرهنگی كشور در این باره مطالعاتی را در زیر آب های خلیج گرگان شروع خواهدكرد كه می تواند ایران را در باستان شناسی بزرگ ترین دریای دنیا، پیشگام كند.

نغمه عقیلی