میراث مرجعیت

به مناسبت سالگرد درگذشت آیت الله سید محمد کاظم طباطبائی یزدی

آیت الله سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، معروف به «صاحب عروه» از فقهای نامدار شیعیان جهان در قرن گذشته بود. آنچه مایه شهرت وی گردید، یکی تسلط بر مسائل فقهی و تألیف کتاب «عروه الوثقی» بود که بسیار مورد توجه فقها تا عصر حاضر قرار گرفت، و دوم زعامت و رهبری شیعیان در دوره مشروطه در تاریخ ایران است.

● ولادت تا مرجعیت

آن وجود سعادتمند در سال ۱۲۴۸ هجری قمری در روستای کسنویه یزد پا به عرصه گیتی نهاد.

سید محمد کاظم، دوران کودکی و نوجوانی را پشت سر گذاشت و با تشویق های پدر و مهم تر از همه عنایت خاص خداوند به علوم دینی رو آورد. و حوزه علمیه دومنار یزد پذیرای آن نوجوان مخلص از دودمان پاک پیامبر(ص) شد. سید محمد کاظم مدتها در درس ادبیات استاد ملا محمد ابراهیم اردکانی و زین العابدین عقدایی شرکت کرد و از آن دو بهره های فراوان برد.

جدیت فراوانش در کسب علوم اهل بیت علیهم السلام او را مورد توجه اساتید مدرسه قرار داد. پس از اتمام ادبیات عرب ، در درس فقه و اصول آخوند ملا هادی یزدی که از علمای بزرگ آن زمان محسوب می شد دوره سطح را به پایان رسانید. دیری نپایید که مقام علمی اش او را در زمره نزدیکان خاص استاد جای داد. با توصیه استاد، در ضمن فراگیری فقه و اصول ، به تدریس ادبیات پرداخت ‎/ کیفیت تدریس و شیوه بیان او، سرانجام کار را بدانجا رساند که بعد از اندک زمانی سید محمد کاظم یزدی به مثابه یکی از اساتید حوزه علمیه یزد شناخته شد. جوان یزدی پس از مشورت با دو استادش ، اردکانی و عقدایی ، به امید بهره مندی از وجود مقدس امام هشتم علیه السلام راهی مشهد مقدس شد تا با استعانت از آن امام همام ، به مقامات علمی و معنوی نایل آید.

وی در مدت زمان کوتاهی ، علم هیئت و ریاضی را آموخت و طولی نکشید که در زمره اساتید این علوم در آمد. حوزه علمیه اصفهان نیز دورانی به وجود استادی گرانقدر چون یزدی مفتخر گردید. وی با ورودش به اصفهان در مدرسه صدر سکونت گزید. سید محمد کاظم ، ابتدا درس علامه شیخ محمد باقر نجفی فرزند شیخ محمد تقی نجفی ، نویسنده کتاب هدایه المسترشدین را بر درس سایر علما ترجیح داد. و از محضر اساتیدی چون آیت الله سید محمد باقر موسوی خوانساری و برادرش آیت الله حاج میرزا هاشم خوانساری و آیت الله محمد جعفر آباده ای استفاده های فراوانی برد.

سید محمد کاظم در سال ۱۲۸۱ ه. ق با اجازه و معرفی استادش آیت الله شیخ محمد باقر نجفی، به همراه چند تن از علما به نجف اشرف هجرت کرد و در آنجا از محضر بزرگانی همچون آیت الله سید محمد حسن شیرازی (میرزای بزرگ ) فتوا دهنده تحریم تنباکو، آیت الله شیخ راضی و آیت الله شیخ مهدی جعفری و آیت الله شیخ مهدی آل کاشف الغطاء استفاده های علمی و توشه معنوی فراوانی کسب نمود. استاد یزدی تبار، هیچ گاه از تدریس غافل نبود. وی بعد از هجرت میرزای شیرازی به سامرا به طور رسمی حوزه درس خود را در نجف تشکیل داد و به تدریس دروس عالی فقه و اصول که مرحله نهایی تحصیلات حوزوی است ، پرداخت ‎/ دیری نپایید که شاگردان زیادی در درس ایشان حاضر شدند، به طوری که عدد آنان را تا دویست نفر ذکر کرده اند.

● مرجعیت

استاد آیت الله یزدی ، بر مباحث فقهی تسلط کامل داشت ‎/ از این رو مسائل مشکل و پیچیده فقهی را با بیانی روان و ساده و با استدلالی قوی ، به طلاب عرضه می کرد، به گونه ای که شاگردان فراوانی جذب شیوه درس وی شدند. او بدون استدلال قوی و قانع کننده ، از مباحث علمی نمی گذشت و به مثالهای فراوان فقهی استشهاد می کرد.

آیت الله العظمی سید محمد کاظم یزدی ، سیره علمای صالح گذشته را در زمینه مرجعیت رعایت می کرد و با اینکه از بزرگترین علمای آن زمان به شمارآمد همواره از پذیرش این امر خطیر اجتناب ورزیده ، دوری می جست ‎/ مردم و علمای نجف که به مقام علمی و معنوی وی بخصوص پس از رحلت میرزای بزرگ در سال ۱۳۱۲ ه. ق پی برده بودند نسبت به پذیرش مرجعیت ، به آن فقیه وارسته ، اصرار می کردند. ایشان سرانجام با احساس مسئولیت در قبال سرنوشت اسلام و مسلمین ، به این بار گران تن سپرد و با قبول مرجعیت جهان اسلام در ردیف علمایی همچون آیت الله العظمی آخوند خراسانی (متوفای ۱۳۲۹ ه. ق) و آیت الله العظمی شیخ محمد طه نجف (متوفای ۱۳۲۳ ه.ق) و دیگر مراجع آن زمان جای گرفت ‎/ وی بعد از رحلت آخوند خراسانی و آیت الله محمد طه نجف ، زعیم بزرگ جهان تشیع گردید و به مثابه بزرگترین قدرت مذهبی و یگانه پاسدار حریم تشیع ، حفظ کیان مسلمین را بر عهده گرفت ‎/ آن روز که دشمنان اسلام ، کمر به نابودی اسلام بسته بودند این مرد بزرگ چونان مجاهدی نستوه و سیاستمداری فرزانه به صحنه آمد.

● صاحب عروه و سیاست

عصر آیت الله سیدمحمد کاظم یزدی عصری پر حادثه و مرجع بودن برای مردم، مسؤولیت بزرگ و بسیار خطرناک بود. در آن عصر، از یک طرف انقلاب مشروطه خواهی شروع شده بود، از یک طرف حکومت عثمانی برای خود قانون اساسی نوشته بود و از طرف دیگر ایتالیا برای اشغال لیبی به آن کشور اسلامی قصد حمله داشت، روسها نیز شمال ایران را اشغال کرده بودند و انگلیسها هم در جنوب ایران نیروهای نظامی پیاده کرده بودند و به این ترتیب جهان اسلام در معرض خطر بزرگ قرار گرفته بود. به علاوه جنگ جهانی اول نیز همه جهان را تهدید به نابودی می کرد.

در سال ۱۳۲۴ ه.ق جنبش مشروطه در ایران پیروز شد. برخی از مراجع نجف مانند آخوند خراسانی صاحب کفایه و میرزای نائینی پشتیبان مشروطه بودند. در حدود بیست تن از علما هم خواهان مشروطه مشروعه شدند که یکی از آنان آیت الله شیخ فضل الله نوری بود. در ابتدا نیز آیت الله سید محمد کاظم یزدی هم خواستار حکومت مشروطه مشروعه بود. گرچه آیت الله سید محمد کاظم یزدی می دید که دستی پنهان در کار است و مشروطیت را از مشروعیت و اسلامی بودن جدا می کند و برای اسلام در این حکومت جدید نقشی قائل نیست. چنانچه به جمعی از شاگردان گفت: «عاقبت مشروطه را تاریک می بینم چون این آقایان به اسلام و روحانیت رحم نخواهند کرد. من می بینم روزی را که عمامه از سر روحانیون برداشته و آنان را از صحنه خارج خواهند کرد.» آیت الله سید محمد کاظم یزدی نسبت به قانون اساسی حکومت عثمانی موضع قاطعانه ای در پیش گرفت و با آن مخالفت کرد و برای همین از سوی حکومت عثمانی، از عراق اخراج گردید. یکی از رهبران حکومت عثمانی نزد آیت الله سید محمد کاظم یزدی رفت و از ایشان درخواست کرد که قانون اساسی را به رسمیت بشناسد. آیت الله یزدی به او گفت: «شعار شما، شعار غربی است و قانون شما گرفته شده از غرب است و اینهایی که دم از آزادی می زنند جز نابودی اسلام چیزی در سر ندارند».

همچنین زمانی که ایتالیا نیروهایش را برای اشغال کشور لیبی به حرکت درآورد و می رفت تا بخش عظیمی از ممالک اسلامی به اشغال بیگانگان درآید این مرجع عالی مقام ، فتوای تاریخی و سرنوشت ساز خود را درباره جهان صادر کرد.

همزمان با جنگ جهانی اول ۱۳۳۲ ه ق، انگلستان علیه امپراتور عثمانی اعلان جنگ داد و دامنه جنگ به کشور اسلامی عراق کشیده شد. انگلیس برای تصرف بصره در اروند رود نیرو پیاده کرد. آیت الله سید محمد کاظم یزدی با فتوای خود مبنی بر وجوب جهاد، مسلمانان را به جهاد علیه کفار انگلیس ترغیب می کرد. بعد از ابلاغ فتوای جهاد، جمع زیادی از علما به سوی جبهه های جنگ شتافتند. از جمله سید محمد یزدی فرزند ارشد آیت الله یزدی که سرانجام نیز به درجه رفیع شهادت نایل گشت. العروه الوثقی مهمترین تألیف و ارزنده ترین کتاب فقهی آیت الله سید محمد کاظم یزدی به حساب می آید.

این اثر فقهی به حدی معروف است که مؤلف آن نزد همگان، بخصوص علما و فضلای حوزه های علمیه به «صاحب عروه» شناخته می شود.

کتاب مزبور در بر گیرنده ابواب مختلف فقه است و احکام و مسائل شرعی را بیان می کند.ایشان بناهای زیادی را بنیاد نهاد که مهمترین آنها، مدرسه علمیه و کتابخانه ایشان معروف به «مسجد سید» در نجف اشرف است.سرانجام نزدیک طلوع فجر سه شنبه ۸۲ماه رجب سال ۷۳۳۱ هـ ‎/ ق خورشید فقاهت ، ایثار، زهد و مردانگی در سن نود سالگی غروب کرد و به ملکوت اعلی پیوست ‎/ فرزندش حضرت آیت الله سید علی یزدی ، بر جنازه پدر نماز خواند و بدن مبارک را در صحن مطهر حضرت علی (ع) در ایوان کبیر پشت سر مبارک حضرت و در جوار پسر شهیدش به خاک سپردند.

سید محمد ناظم زاده (قمی)