قرآن و حقوق خویشاوندی

قرآن در آیه ۹۱ سوره هود گزارش می کند که دشمنان شعیب ع علت این که وی را به سبب دعوت های پیاپی به خدا و ترک بت پرستی و یا گران فروشی و کم فروشی سنگسار نکرده اند, ترس ایشان از قوم و قبیله و خویشان آن حضرت بوده است از این رو به صراحت و روشنی به وی می گویند یا شعیب و لولا رهطک لرجمناک اگر خویشان و طائفه تو نبودند بی گمان تو را سنگسار می کردیم

خویشاوند کسی است که به سبب نسبت خونی به شخص دیگر نزدیک است. از جمله مصادیق خویشاوندی می توان به عمو، عمه، خاله و دایی اشاره کرد. البته در یک معنا دامنه آن افزوده می شود و شامل نسبت خویشی سببی مانند دامادی نیز می شود. گاه نیز از این هم فراتر می رود و شامل رهط و سبط و عشیره و طائفه و قبیله نیز می شود. در آیات قرآن به هر سه مورد پرداخته شده و در مسایل مختلف به حقوق و آثار خویشاوندی اشاره گردیده است. در تحلیل های قرآنی برای خویشاوندی کارکردهای اجتماعی و روحی و روانی نیز بیان شده است که می توان از امنیت در سایه سار خویشاوندی اشاره کرد؛ زیرا شخص به سبب ارتباط خویشی می تواند در حوزه امنیتی و پوششی آن قرار گیرد و از فواید آن بهره برد.

قرآن در آیه ۹۱ سوره هود گزارش می کند که دشمنان شعیب (ع) علت این که وی را به سبب دعوت های پیاپی به خدا و ترک بت پرستی و یا گران فروشی و کم فروشی سنگسار نکرده اند، ترس ایشان از قوم و قبیله و خویشان آن حضرت بوده است؛ از این رو به صراحت و روشنی به وی می گویند: یا شعیب... و لولا رهطک لرجمناک؛ اگر خویشان و طائفه تو نبودند بی گمان تو را سنگسار می کردیم. بنابراین عامل بازدارنده و تامین امنیت ایشان طائفه وی بودند و کفار از ترس خویشان شعیب نمی توانستند حریم امنیتی وی را بشکنند و به وی آسیب رسانند.

قرآن بیان می دارد که پیوند خویشاوندی مسئولیت آور و موجب پیدایش حقوق ویژه ای برای آنان می شود که از آن جمله می توان به حق احسان نسبت به والدین (بقره آیه ۸۳) حق انفاق (بقره آیه ۲۱۵) اشاره کرد. در این نوشتار تلاش شده است تا حقوق خویشاوندی در آموزه های قرآنی بازخوانی و معرفی شود.

● اقسام خویشان

انسان ها دارای دو نوع خویشاوندی سببی و نسبی هستند که خداوند در آیه ۵۴ سوره فرقان به صراحت بدان اشاره کرده و می فرماید: و هوالذی خلق من الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا؛ خداوند کسی است که آدمی را از آب آفرید پس میان او رابطه نسبی و سببی قرار دارد.

در این آیه قرار دادن مسئله خویشاوندی نسبی و سببی به خداوند نسبت داده شده و این که خداوند این مسئله را به جعل تکوینی و تشریعی در میان مردمان ایجاد نموده تا نشانه ای از ربوبیت و قدرت خداوندی نیز باشد. (همان) در حقیقت قرار دادن خویشاوندی دوگانه نسبی و سببی از آیات و نشانه های قدرت الهی است که توانسته است میان آفریده ای از آب چنان ارتباط و پیوندی برقرار کند که به یک دیگر نیازمند باشند و نیازهای مادی و جسمی و روحی یکدیگر را از این راه برآورده سازند. (همان)

این از قدرت الهی است که توانسته میان انسان ها دوگونه پیوند را پدید آورد در حالی که خود از هرگونه پیوند نسبی و سببی مبرا و منزه است. (صافات آیات ۱۵۸ و ۱۵۹)

● ماهیت پیوند نسبی و سببی

پیوند نسبی به معنای پیوند خونی است که از راه پدر و مادر ایجاد می شود. البته ابن منظور در لسان العرب بر این باور است که نسب که جمع آن انساب است به معنای قرابت و خویشاوندی از ناحیه پدر است و شامل ارتباط خونی از راه مادر نمی شود. (لسان العرب ج ۱۴ص ۱۱۸) ولی به نظر می رسد که مراد از نسب هرگونه ارتباط خونی است که در این صورت شامل ارتباط خونی ایجاد شده از سوی مادر نیز می شود. بنابراین مراد از خویشان نسبی افزون بر عمه و عمو شامل دایی و خاله نیز می گردد.

اما پیوند سببی که از آن به فارسی پیوند دامادی و در عربی به پیوند صهریاد می شود به معنای قرابت و خویشاوندی از ناحیه زن است که به سبب ازدواج پدید می آید. (همان)

از نظر قرآن میان پیوندهای خویشاوندی از جهات دیگری نیز تفاوت هایی وجود دارد که این تفاوت موجب می شود خویشی بر خویشی دیگر ترجیح و برتری یابد. از موارد ترجیح می توان در مسئله ارث اشاره کرد. خداوند در آیه ۷۵ سوره انفال و نیز ۶ سوره احزاب می فرماید: و اولوالارحام بعضهم اولی ببعض فی کتاب الله؛ و خویشان رحمی برخی از ایشان بر برخی دیگر در کتاب خداوند مقدم و اولی هستند.

از این روست که در مباحث فقهی مسئله ای به نام طبقات الارث مطرح شده که هر طبقه ای بازدارنده از ارث بردن طبقه دوم و یا سوم است.

مسئله ترجیح در بحث ارث مطرح می شود. اما نکته جالب توجه آن است که خداوند از مومنان می خواهد که در مسئله ترجیح که امری عاطفی و عقلی و فطری است به این نکته توجه داشته باشند که محبت و علاقه خویشاوندی عامل بازدارنده در برابر علاقه به خدا و پیامبر(ص) نشود. به این معنا که مومنان می بایست همواره محبت و علاقه خدا وپیامبر(ص) را بر محبت و علاقه به خویشان مقدم دارند و اجازه ندهند که عواطف و احساسات خویشی بر ایشان چنان چیره شود که خداوند و جهاد در راه خدا را ترک کنند و به مبارزه با خویشان کافر نپردازند؛ زیرا برتری و ترجیح دادن محبت خدا و پیامبر(ص) نشانه ای از ایمان شخص است و کسی که خویشان خود را برتری می دهد از ایمان تهی است. (توبه آیه ۲۳ و ۲۴)

● حقوق خویشان

آیات قرآنی حقوق بسیاری را برای خویشان نسبی و سببی معین کرده است. این قوانین نشانه ای از آیات الهی و زمینه ای برای تعقل بشر در مدیریت آموزه های قرآنی برای تعالی بشر و تکامل وی می باشد. (نور آیه ۶۱)

رعایت حقوق خویشاوندی در آیات قرآنی مورد تاکید و اهتمام است. خداوند در آیه ۹۰ سوره نحل از مردم می خواهد که حقوق خویشاوند را مراعات کنند و از مواعظ الهی در این حوزه پند گیرند.

خداوند برای این منظور احساسات بشر را نسبت به رعایت حقوق خویشان برمی انگیزد و از همه ابزارهای تحریک احساسات و عواطف و عقول بشر بهره می گیرد. از این رو گاه از راه پند و موعظه آنان را به رعایت حقوق خویشاوندی توجه می دهد و گاه دیگر از ایشان می خواهد تا در این حقوق خویشاوندی که در آیات مختلف قرآن اثبات کرده و از مردم به صورت قانون و فرمان الهی خواسته تا بدان عمل کنند تفکر و تدبر کنند و دریابند که این قوانین تا چه اندازه در جامعه پذیری و همدلی و اتحاد و تعالی بشر و جوامع انسانی نقش دارد.

خداوند رعایت حقوق خویشان را امری لازم الاجرا برمی شمارد و بدان فرمان می دهد: ان الله یامر... و ایتای ذی القربی؛ خداوند درباره کمک به خویشان فرمان می دهد. (نحل آیه ۹۰) و یا می فرماید که می بایست حقوق خویشان به طور کامل ادا شود. (اسراء آیه ۲۶ و روم آیه ۳۸)

برای تحریک عواطف و احساسات مردم برای ادای حقوق خویشان می فرماید که اگر کسی در پی اخلاص است و می خواهد تا کاری لوجه الله انجام دهد حقوق خویشان خود را مراعات کند که این امر هم خیر است و هم کاری است که وجه الله می باشد واخلاص شخص را نشان می دهد. (روم آیه ۳۸)

● رعایت حقوق خویشاوندان راه رستگاری

در تحلیل قرآنی اگر کسی بخواهد به رستگاری دست یابد باید حقوق خویشان را مراعات کند (روم آیه ۳۸) تا با این کار همانند مخلصان و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) شوند که لوجه الله به یتیم و اسیر و بینوا کمک کردند و خداوند آنان را در سوره انسان (دهر) به عنوان اسوه های بشریت معرفی کرد.

بنابراین یکی از بهترین راه های دست یابی به مقام مخلصین و عمل لوجه الله آن است که شخص به خویشان خود کمک کند و حقوق ایشان را به طور کامل مراعات نماید. این حقوق هرچند که گسترده و زیاد است ولی گاه به شکل کلی در آیات قرآن مطرح شده است (نحل آیه ۹۰ و انفال آیه ۷۵) ولی قرآن مصادیقی از این حقوق را بیان کرده که در این جا بدان ها اشاره می شود.

● مصادیقی از حقوق خویشان

احسان و نیکوکاری نسبت به خویشان یکی از مصادیق مهم حقوق خویشان است که در آیات چندی بدان ها اشاره شده است. احسان به معنای هرگونه کمک و یاری است که نسبت به دیگری انجام می شود. هرچند که قرآن از مؤمنان می خواهد که نسبت به همه انسان ها احسان و نیکی کنند ولی در این میان احسان به خویشان موردتأکید بیشتر قرار گرفته است. (بقره آیه ۸۳ و نیز بقره آیه ۱۷۷ و نساء آیه ۳۶ و نحل آیه ۹۰)

از دیگر حقوق خویشاوندان ارث بردن است که البته اختصاص به خویشان نسبی دارد. (نساء آیه ۷ و ۸ و ۳۳ و انفال آیه ۷۵ و احزاب آیه ۶)

اطعام خویشان و اولویت دهی به آنان در این مسئله به ویژه اولویت اطعام یتیمان فامیل (بلد آیه ۱۶ و ۱۶)، انفاق (اسراء آیه ۲۶ و روم آیه ۳۸) صله رحم و ارتباط و رفت و آمد به خانه های ایشان (رعد آیه ۱۹ و ۲۱ و بقره آیه ۲۷ و نساء آیه ۱) عفو و گذشت از لغزش های خویشاوندان و برخورد بزرگوارانه با آنان (نور آیه ۲۲) ملاطفت و نرمی کردن با آنها و گفتار پسندیده بر زبان راندن (نساء آیه ۸ و اسراء آیه ۲۶ و ۲۸) و جواز خوردن و استفاده از خوراکی های خانه های خویشان بدون اذن و اجازه گرفتن از آنان (نور آیه ۶۱) و همچنین وصیت کردن و بهره بردن از بخشی از ارث خویشان (بقره آیه ۱۸۰) ازجمله حقوقی است که قرآن بدان ها اشاره می کند.

خداوند برای تحکیم مبانی خویشاوندی و افزایش پیوندها از این که شخص نسبت به خویشان خود کوتاهی کند و یا از لغزش های ایشان نگذرد به شدت نهی کرده (نور آیه ۲۲) و بر لزوم توجه به ایشان در هنگام نوشتن وصیت و پرداخت اموالی در حد متعارف به آنان تأکید نموده (بقره آیه ۱۸۰) و بر وجوب دیدار و صله رحم تأکید کرده است. (بقره آیه ۲۷ و نساء آیه ۱)

در گزارش های متعددی بیان می کند که از بنی اسرائیل برای احسان و نیکوکاری در حق خویشان پیمان و عهد گرفته (بقره آیه ۸۳ و نساء آیه ۳۶) و آنان را به سبب ترک احسان به خویشاوندان سرزنش نموده است. (بقره آیه ۸۳)

قرآن، ریشه و علت کوتاهی در حق خویشان و عدم احسان و نیکوکاری به آنان را تکبر (نساء آیه ۳۶) و فخرفروشی (همان) می داند. و از مؤمنان می خواهد که در حق خویشان مؤمن خویش استغفار کنند و از استغفار نسبت به خویشان کافر و مشرک خودداری نمایند. (توبه آیه ۱۱۳)

از حقوق خویشان این است که باید بیش از همه در اندیشه فردای آنان بود و آنان را از قیامت و خشم خدا ترساند. (شعراء آیه ۲۱۴) در امور ایشان اصول عدالت را مراعات کرد و در مصالح و منافع خویشان اهتمام ورزید. (نساء آیه ۱۳۵)

خداوند خویشان را در مسئله ولایت اولویت داده است و تا زمانی که فامیل و بستگان هستند دیگری را نمی توان بر شخص ولایت داد. (انفال آیه ۷۵)

● تقوا، عامل رعایت حقوق خویشاوندی

ازنظر قرآن تنها تقوا و رعایت آن است که موجب می شود تا حقوق خویشاوندی به طورکامل مراعات شود (نساء آیه ۱) و توجه به مراقبت دایمی خداوند نسبت به بندگان، زمینه ساز اهتمام مردم نسبت به حقوق خویشاوندی و توجه بدان می شود. (همان) بنابراین تنها کسانی که از ایمان و تقوا برخوردارند و خداوند را ناظر اعمال و رفتار خویش می یابند می توانند حقوق خویشاوندی را به طور کامل مراعات کنند.

علل و عواقب قطع رابطه خویشاوندی

قرآن هشدار می دهد که قطع پیوند خویشاوندی و عدم رعایت حقوق ایشان موجب می شود تا انسان در خسران و زیان بزرگی قرار گیرد. (بقره آیه ۲۷) و فرجام بد و ناگواری در قیامت داشته باشد. (رعد آیه ۲۵) گسست پیوند خویشاوندی، سبب لعن و نفرین الهی می گردد (رعد آیه ۲۵ و محمد آیه ۲۲ و ۲۳) و شخص از درک حقایق هستی عاجز و ناتوان می شود (همان) و درنهایت مورد نکوهش و سرزنش خداوند قرار می گیرد. (بقره آیه ۲۷ و محمد آیه ۲۲)

ریشه گسست پیوند خویشاوندی را می بایست در روحیه تجاوزگری (توبه آیات ۷ تا ۱۰) و عصیان (شعراء آیه ۲۱۴ تا ۲۱۶) و فسق و فجور (توبه آیه ۸) و نیز نفاق (محمد آیه ۲۲) دانست. از این رو کسانی که گرفتار گسست های خویشاوندی هستند گرفتار این امور و مسائل می باشند و می بایست خود را از آن رهایی بخشند تا دوباره رابطه های خویشاوندی برقرار شود.

این ها نمونه هایی از آثار و نیز حقوق خویشاوندی بود که در آیات قرآنی بدان اشاره شده است. هریک از این حقوق مباحث گسترده ای دارد که پرداختن به همه آن ها در حوصله این نوشتار کوتاه نیست.

باقر رحیمی