جنگ قدرت ها در شطرنج آسیا

شرکت ملی نفت چین اخیراً اجرای پروژه خط لوله ای نفتی را در دستور کار خود قرار داده است که پیامدهای ناخوشایندی را برای طرح های آمریکا در منطقه اوراسیا به همراه خواهد داشت این خط لوله که ذخایر نفتی شمال غرب قزاقستان را به چین متصل می کند, در واقع, اهمیت ژئوپولتیکی خط لوله «باکو تفلیس جیحان» را که مورد حمایت واشنگتن است, تحت الشعاع قرار داده است و در نتیجه, زمینه حرکت منطقه اوراسیا را به سوی یک نوع رهایی از وابستگی به واشنگتن فراهم خواهد آورد

رویدادهای اخیر حکایت از این دارند که بازی شطرنج ژئوپولتیکی برای کنترل شریان های انرژی آسیای مرکزی و به طور کلی، اوراسیا از آتلانتیک تا دریای چین آغاز شده است. خط لوله قزاقستان به چین، زمانی رنگ و بوی سیاسی تری به خود می گیرد که بدانیم پکن در تلاش است تا از شرکت های روسی برای تأمین نفت موردنیاز برای پر کردن لوله های این خط لوله نفتی جدید کمک بگیرد. هم اکنون قزاق ها به تنهایی قادر به انجام این مهم نیستند.

«موسی بیک عیسی اف» معاون وزیر انرژی قزاقستان روز ۳۰ نوامبر گذشته در «پکن» اعلام کرد که نیمی از ۲۰۰ هزار بشکه نفتی که قرار است از طریق این خط لوله منتقل شود، به دلیل استخراج ناکافی نفت از حوزه های نفتی قزاقستان، در ابتدا از سوی شرکت های روسی تأمین خواهد شد. این بدان معنا است که واشنگتن باید خود را برای یک سناریوی کابوس مانند از همکاری نفتی میان قزاقستان، چین و روسیه آماده کند. در واقع، آمریکا باید شاهد از دست دادن اصلی ترین اهرم استراتژیک خود در منطقه اوراسیا باشد. پیامد رویدادهای اخیر در قزاقستان به گونه ای است که باعث شده تا آمریکا با شدت و قدرت بیشتری بر طبل جنگ علیه ایران بکوبد.

خط لوله جدید قزاقستان ۹۶۲ کیلومتر طول خواهد داشت و چین را به «قشقان» در دریای خزر که بزرگ ترین ذخایر نفتی قابل دسترسی جهان را در خود جای می دهد، می رساند. «قشقان» بزرگ ترین اکتشاف نفتی طی دهه های گذشته به حساب می آید و حجم نفت آن با دریای شمال برابری می کند. این اکتشاف، در واقع، اصلی ترین دلیل آمریکا برای حمایت از «تغییر دموکراتیک» رژیم ها در آسیای مرکزی محسوب می شود.

قزاقستان درصدد است طی ۱۰ سال آینده تولید نفت خود را سه برابر کند. به همین دلیل، این کشور نفت خیز در تلاش است تا مسیرهای صادراتی جدیدی را احداث کرده و از اجرای پروژه های خطوط لوله ای که از روسیه می گذرند و در نتیجه، وابستگی بیشتر به این کشور را در پی دارند، پرهیز کند. چین هم اکنون در ردیف بازارهای هدف عمده قزاقستان قرار گرفته است.

برخی از برآوردها، حکایت از این دارند که قزاقستان دارای ۳۵ میلیارد ذخایر نفتی کشف شده است. این میزان ذخایر، دو برابر حجم ذخایر نفتی دریای شمال است و حتی براساس گزارشی که دولت قزاقستان در ماه نوامبر در لندن منتشر کرد، این کشور سه برابر ذخایر نفتی دریای شمال را در خود جای می دهد. مهندسان نفتی آلمان گزارش دادند که حفاری اخیر توسط شرکت ایتالیایی «آجیپ»، وجود ذخایر سرشار نفت در قشقان را تأیید می کند.

دولت قزاقستان به رهبری «نورسلطان نظربایف» درصدد است که روزانه ۳‎/۶ میلیون بشکه نفت را از تمام حوزه های نفتی قزاقستان - ساحلی و دریایی - تا سال ۲۰۱۵ استخراج کند. دولت قزاقستان برای سال ۲۰۰۵ استخراج ۱‎/۳ میلیون بشکه در روز را انتظار داشت و بدین ترتیب، از جمهوری آذربایجان سبقت گرفت و توانست در میان جمهوری های تولیدکننده نفت اتحاد شوروی سابق، پس از روسیه، مکان دوم را به خود اختصاص دهد.

افتتاح خط لوله جدید قزاقستان - چین در ۱۵ دسامبر، رویدادی مهم برای چین محسوب می شود. «ژانگ گوبائو» معاون رئیس کمیسیون اصلاح و توسعه ملی چین که بلندپایه ترین آژانس طرح ریزی اقتصادی در این کشور به حساب می آید، در مراسم افتتاح آن شرکت کرد. شرکت ملی نفت چین از سال ۱۹۹۷ تاکنون بیش ۲‎/۶ میلیارد دلار در قزاقستان سرمایه گذاری کرده است.

●پکن برتری ژئوپولتیکی را به دست می آورد

پکن در ماه اکتبر، هنگامی که استیلای ۴‎/۱۸ میلیارد دلاری خود را بر شرکت نفتی پتروقزاقستان کامل کرد، در واقع، دومین کودتای ژئوپولتیکی را به نفع خود به ثبت رساند. این موفقیت به نوعی انتقام گیری از واشنگتن به دلیل ممانعت از تلاش های پکن برای دستیابی به «یونوکال» محسوب می شد. شرکت های عمده نفتی آمریکا پس از کشف نفت در سواحل قزاقستان تلاش زیادی را برای به دست آوردن نفت این کشور به انجام رساندند، اما این تلاش ها ناکام ماند. شرکت «اکسون موبیل» به پرداخت رشوه به مقامات قزاقستان در این راستا متهم و یکی از مدیران این شرکت بعدها در «نیویورک» براساس چنین اتهامی به زندان محکوم شد.

نظربایف با «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه روابط حسنه ای دارد. وی هنگامی که قزاقستان بخشی از اتحاد جماهیر شوروی بود، دبیر کل حزب کمونیست را برعهده داشت. نظربایف اما در مواجهه با مسکو ملاحظاتی را نیز در دستور کار قرار داده است و در عین حال تلاش می کند تا فاصله خود را با روس ها حفظ کند. در ماه اکتبر، شرکت «لوک لویل» روسیه در پیشنهاد خود برای خریدن شرکت نفتی دولت قزاقستان، یعنی «پتروقزاقستان» ناکام ماند. این در حالی است که نظربایف به نسبت یک دهه پیش در برابر آمریکا نیز تغییر رویه داده است. در آن زمان، به نظر می رسید که واشنگتن تنها هم پیمان خارجی قزاقستان است. حدود یک دهه قبل، شرکت نفتی «شورون» که «کاندولیزا رایس»، وزیر خارجه کنونی آمریکا در آن مشاور بود، تنها مقاطعه کار و عامل نفتی عمده در حوزه نفتی «تنگیز» قزاقستان محسوب می شد. آن دوران با روزهای پس از فروپاشی اتحاد شوروی مصادف بود و حضور نفتی آمریکا در قزاقستان، از اولویت های سیاسی دولت «بیل کلینتون» به حساب می آمد.

کنسرسیوم شورون تنگیز شواویل، در سال ۱۹۹۳ کنسرسیوم خط لوله خزر (CPC) را ایجاد کرد. طی سال ها روابط حسنه با دولت قزاقستان، شورون بالاخره خط لوله ای نفتی را از تنگیز در ساحل شمال شرقی خزر به بندر روسی «نووروسیسک» در دریای سیاه احداث کرد. اما پس از گذشت سال ها کسادی و فشار، بیشتر اعضای کنسرسیوم تصمیم گرفتند از پیگیری طرح های آتی برای این خطوط لوله اجتناب کنند. اکنون یک دهه پس از این رویدادها در صنعت نفت قزاقستان و پدیدار شدن افق های روشنی در آن، نظربایف به کمک چین و نزدیکی به پکن، توازن قدرت جدیدی را در کشورش به نمایش گذاشته است.

رئیس جمهوری قزاقستان در اکتبر گذشته اعلام کرد که شرکت ملی نفت چین پیشنهاد خرید پتروقزاقستان را برده است. اکنون پس از پیروزی مجدد نظربایف در انتخابات ۴ دسامبر و ادامه ۱۴ سال حکومت وی در قزاقستان، این سؤال مهم مطرح شده است که واشنگتن پس از آغاز بازی «نقض حقوق بشر» توسط نظربایف تا چه حد این اهرم را علیه وی به کار خواهد گرفت.

اکنون به نظر می رسد که می تواند سناریویی شبیه انقلاب نارنجی اوکراین با حمایت «ژارماطان تیاکبای» اصلی ترین مخالف قزاق و حزب متبوع وی علیه قزاقستان در دستور کار واشنگتن قرار گرفته باشد. وی توانست با کسب ۶‎/۶ درصد آرای انتخابات اخیر در قزاقستان رتبه دوم را به خود اختصاص دهد و اتهاماتی مبنی بر تقلب توسط نظربایف را در این انتخابات علیه وی مطرح کند. واشنگتن و رسانه های آمریکایی اینبار در برابر این اتهامات جانب سکوت را گرفتند. رایس در راستای افزایش نفوذ آمریکا در آسیای مرکزی طی سفری ۳ روزه در ماه اکتبر با «تیاکبای» به طور خصوصی دیدار کرد. از قرار معلوم، وزیر امور خارجه آمریکا برای حضور وی در رأس هرم قدرت قزاقستان وعده هایی داد.

●عقب نشینی راهبردی آمریکا

پس از آنکه «اسلام کریم اف»، رئیس جمهوری ازبکستان به واشنگتن اعلام کرد که دیگر نمی تواند از پایگاه نظامی «کارشی _ خان آباد» در جنوب شرق ازبکستان استفاده کند، در واقع، زمینه عقب نشینی واشنگتن از اوراسیا را فراهم آورد. این واقعه ای مهم در بازی شطرنج آمریکا در اوراسیا که پس از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ آغاز شده بود، به حساب می آمد. پس از اعتراض آمریکا به اقدامات دولت ازبکستان در مواجهه با اعتراض های ماه مه «ابیجان» ازبکستان، روابط کریم اف با واشنگتن تیره شد. برخورد قاطعانه کریم اف با این واقعه، بی شک متأثر از انقلابی بود که در کشور همسایگی ازبکستان، یعنی قرقیزستان به وقوع پیوست و در نهایت، به سرنگونی حکومت «عسگرآقایف» در این کشور منتهی شد.

کریم اف روز ۲۹ جولای اعلام کرد که به آمریکا مهلت می دهد تا پایگاه نظامی ازبکستان را ترک کند. سنای آمریکا نیز به تلافی این تصمیم تصویب کرد که آمریکا ۲۳ میلیون دلاری را که باید در ازای کرایه این پایگاه نظامی و استفاده از آن طی سالهای گذشته بپردازد، به ازبکستان نخواهد داد. در این حال، مسکو و پکن از خلأ به وجود آمده بهترین بهره را بردند. ازبکستان برای کنترل یا جلوگیری از نفوذ قدرت های خارجی نظیر آمریکا در آسیای مرکزی و تأثیر آنها بر مسیرهای خط لوله نفت که به روسیه متصل می شوند، کشوری استراتژیک به حساب می آید. در اکتبر ،۲۰۰۴ مسکو به امضای یک توافق با «دوشنبه» (پایتخت تاجیکستان) در مورد اصلاحات پایگاه نظامی در این کشور نایل آمد. این اقدامی از سوی روسیه بود تا گسترش «انقلابهای رنگی»، تحت حمایت واشنگتن را در منطقه محدود کند.

روند تغییر نقشه ژئوپولتیکی اوراسیا به نفع مسکو چندی است که آغاز شده و به نظر می رسد شکست آمریکا در ازبکستان، نقطه آغاز آن بوده است. این کشور هم اکنون اصلی ترین هم پیمان روسیه در آسیای مرکزی به حساب می آید.

در این حال موقعیت واشنگتن در اوراسیا و روابط آینده اش با قزاقستان، ناگهان به اولویتی مهم در سیاست خارجی آمریکا تبدیل شد. از قرار معلوم، دولت بوش به این نتیجه رسید که هم اکنون زمان وقوع یک انقلاب «نارنجی» در قزاقستان دستکم تا هنگامی که موقعیت واشنگتن در منطقه تحکیم نشده، فرا نرسیده است. این در واقع یکی از نیات آشکار سفر رایس در اکتبر گذشته به منطقه بود.

اما اکنون با چرخش ژئوپلتیکی «نورسلطان نظربایف» در جهت استفاده از اهرم چین به منظور متوازن ساختن سلطه بالقوه واشنگتن در منطقه، اوضاع به شدت در حال دگرگونی است. یک سال پیش، چین تلاش کرد تا ۱۶ درصد سهام کنسرسیوم «قشقاق» را از شرکت گاز انگلیس خریداری کند، اما انجام این فروش از سوی عضو آمریکایی کنسرسیوم مذکور یعنی «اکسون موبیل» با ممانعت مواجه شد. این شرکت آمریکایی در نتیجه چنین رفتاری متهم به پرداخت رشوه و سپس محکوم شد. اکنون چین ایده احداث یک خط لوله نفتی به سوی شرق و نه غرب را به اجرا درآورده است.

این رویداد، پیامدهای استراتژیکی عمده ای را برای آینده خط لوله نفتی باکو _ تفلیس _ جیحان با حمایت آمریکا در پی دارد. این خط لوله توسط کنسرسیوم نفت خزر که ریاست آن را شرکت بریتیش پترولیوم بر عهده دارد، احداث شد و با وجود آنکه مسیری پرهزینه و نامعتبر از دریای خزر محسوب می شد، مورد حمایت «بیل کلینتون» و «جورج بوش» بود. «زبیگنیو برژینسکی»، مشاور امنیت ملی سابق آمریکا ریاست هیأت مذاکره کننده واشنگتن را در حمایت از طرح خط لوله باکو _ تفلیس _ جیحان که بر مبنای پیش دستی در برابر روسیه به اجرا درآمد، بر عهده داشت. احداث این خط لوله بر مبنای این پیش فرض نهایی شد که نه تنها می تواند نفت جمهوری آذربایجان را از طریق آن انتقال دهد، بلکه قادر خواهد بود در به جریان انداختن سهمی عمده از نفت قزاقستان و حوزه های نفتی سواحل قشقان نیز مورد بهره برداری قرار گیرد، که چنین نشد.

●استراتژی گسترده تر نفتی چین

افتتاح خط لوله چین _ قزاقستان، در واقع، بخشی از طرح گسترده پکن به منظور اطمینان از دستیابی به ثروت های نفتی قزاق ها است. پکن درصدد است به سلسله ای از زیرساخت ها که بخشی از آنها مربوط به اتحاد شوروی سابق است و بخشی دیگر در اختیار چین، متصل شود. سپس جریان برخی از آنها را تغییر دهد و کریدوری صادراتی را که از حوزه نفت خیز خزر در قزاقستان شامل قشقان تا مجموعه ای از حوزه های نفتی در غرب و مرکز این کشور امتداد می یابد و در نهایت به چین منتهی می شود، ایجاد کند. چین با تکمیل این پروژه برای اولین بار توانسته است یک منبع انرژی وارداتی را متفاوت با منابع انرژی خود از خلیج فارس و سودان و دور از تیررس جنگنده های آمریکایی، تضمین کند.

---