طهران قدیم, شهری با ۱۲ دروازه

در زمان ناصرالدین شاه شهر وسعت زیادی گرفته بود و نمی توانست در حصار كوچك شاه طهماسب باقی بماند, لذا به دستور ناصرالدین شاه شهر گسترش فراوانی یافت و قرار بر آن شد كه از سوی شمال یك هزار و هشتصد زرع و از هر یك از سه جهت دیگر یك هزار زرع شهر را وسعت دهند

دروازه‌های دوازده‌گانه تهران تنها راه ورود و خروج به شهر بود كه از اذان صبح باز و كمی بعد از اذان مغرب به روی مردم بسته می‌شد.

از وقتی چهار دیواری به وسیله انسان ساخته شده دری برای آن گمارده شد كه این حریم را مشخص نماید.

هنگامی كه این چهار دیواری بر گرد شهرها ساخته شد، بالطبع حریمی وسیع برای كل ساكنان آن شهر فراهم كرد و دروازه‌ها تنها راه ارتباط ساكنین شهرها با دنیای خارج بودند از این رو دروازه‌ها مورد توجه بسیاری از مسوولان شهرهای قدیم بوده است.

تهران ۵۰۰ سال پیش دهی بزرگ بود كه وجود زاغه‌ها، سرداب‌ها و زیرزمین‌های مرموز قیافه آن را پر از لكه‌های سیاه كرده بود.

این قریه نزدیك «شهرری» كه شهری آباد و سالیان دراز مركز حكومت و فرمانروایی چندین سلسله از سلسله‌های ایرانی بود جای داشت به طوری كه یاقوت حمودی در كتاب خود نوشته است:‌ از آنجایی كه قریه نامبرده در سه راه شهری قرار داشته است و گاه و بیگاه از این راه كاروان‌ها و قافله‌ها می‌گذشتند، تهران كانون و مركز چپاول و غارتگری بوده و راهزنان و تاراجگران كه در این قریه می‌زیستند این كاروان‌ها را غارت می‌كردند.

تهران از عصر صفویه ترقی و پیشرفت خود را شروع كرد و شاه طهماسب صفوی كه قزوین را پایتخت خود قرار داده بود، چون جد صفویه «سید حمزه» در جوار حضرت عبدالعظیم مدفون بود و گاه و بیگاه برای زیارت آن مرقد مقدس می‌رفت كم‌كم به تهران میل و رغبتی یافت و تدریجا در این شهر ساختمان‌ها و كاخ‌هایی بنا كرد.

همین قضیه توجه سلطان صفوی را به تهران برانگیخت، به طوری كه دستور داد در آن چند باغ احداث نمایند و همچنین پیرامون آن را برج و بارو و حصار بكشند، تعداد برج‌هایی كه شاه طهماسب در اطراف تهران بر پا كرد به تعداد سوره‌های قرآن ۱۱۴ برج بود كه قدمت آنها به سال ۹۶۴ هجری قمری می‌رسید.

در زمان ناصرالدین شاه شهر وسعت زیادی گرفته بود و نمی‌توانست در حصار كوچك شاه طهماسب باقی بماند، لذا به دستور ناصرالدین شاه شهر گسترش فراوانی یافت و قرار بر آن شد كه از سوی شمال یك‌هزار و هشتصد زرع و از هر یك از سه جهت دیگر یك‌هزار زرع شهر را وسعت دهند و انجام این امر را بر عهده مستوفی‌الممالك صدراعظم و میرزا عیسی وزیر، موكول كردند و چند تن مهندس را مامور كردند تا طول و عرض را محاسبه كردند. در این شرایط بود كه محیط شهر جدید بالغ بر بیست و دو كیلومتر شد و دوازده دروازه بر گرد آن قرار دادند. این دروازه‌ها به سبك معماری صفوی و كاشی‌كاری‌های براق متنوع زینت یافته بود و در نوع خود برخی از جهانگردان خارجی را تحت تاثیر قرار می‌داد.

بنجامین نخستین سفیر آمریكا در ایران متاثر از این زیبایی در خاطرات خود نوشته است: ‌دروازه‌های تهران دارای یك طرح و نقشه كلی هستند كه مشابه یكدیگر است، ولی هر یك از آنها ویژگی‌های خاص خود را دارند كه آنها را از هم متمایز می‌كند. نمونه قابل ذكر از آنها دروازه شمیران است. این دروازه بنای نسبتا بزرگی است كه طاقی هلالی شكل دارد ولی سردر طاق مستطیل و صاف است. در دو طرف دروازه اتاق نماهایی در دو طبقه بالا و پایین وجود داشت و چیزی كه به آن عظمت خاصی می‌داد مناره‌هایی بود كه در دو طرف سقف دروازه ساخته بودند. نمای كلیه این ساختمان‌ها به وسیله كاشی و آجرهای زیبایی به رنگ‌های زرد، نارنجی، سیاه و آبی پوشیده شده بود و در طراحی آن اصول مهندسی كاملا رعایت شده بود. دروازه‌های دوازده‌گانه تهران عبارت بودند از:

▪ شمال: دروازه شمیران (حدود سرپیچ شمیران فعلی)، دروازه دولت (تقاطع خیابان سعدی و انقلاب) و دروازه یوسف‌آباد (حدود چهارراه كالج).

▪ غرب: دروازه قزوین (میدان قزوین) دروازه باغشاه (انتهای خیابان سپه) و دروازه گمرك (انتهای خیابان امیریه).

▪ شرق: دروازه خراسان (میدان خراسان)، دروازه دوشان تپه (انتهای خیابان مجاهدین) و دروازه دولاب (سه راه شكوفه).

▪ جنوب: دروازه خانی‌آباد (میدان خانی‌آباد)، دروازه غار (حد فاصل بین خانی‌آباد و میدان شوش) و دروازه شاه‌عبدالعظیم (میدان شوش انتهای جاده شهر ری).

جعفر سپهری در كتاب تهران قدیم می‌گوید: این دروازه‌های دوازده‌گانه اطراف شهر تهران تنها راه خروج و ورود به شهر تهران بود كه از اذان صبح باز و كمی بعد از اذان مغرب بسته می‌شد و مردم فقط در این زمان می‌توانستند از شهر خارج و یا به شهر وارد شوند و در ساعات غیرمجاز فقط با راضی ساختن دروازه‌بانان و دادن پول و رشوه اجازه عبور و مرور داشتند و در غیر اینصورت باید تا باز شدن آنها صبر می‌كردند، دو اتاق در اطراف این دروازه‌ها ساخته شده بود، یكی برای ماموران اخذ عوارض و دیگری جهت دروازه‌بانان بود كه بستن و گشودن دروازه‌ها را در اختیار داشتند.

وظایف دروازه‌بانان نظارت بر روند ورود و خروج در صورت دستور، تفتیش بدنی و تحقیق و تجسس در اموال آنها بود كه از مشاغل پردرآمد دستگاه دولت به شمار می‌آمد.عوارضی كه از ورود و خروج مسافر دریافت می‌شد عبارت بود در از صد دینار (یك‌دهم ریال) برای هر لنگه بار الاغ، یك عباسی (دودهم ریال) برای هر لنگه بار قاطر، ۵ شاهی (ربع ریال) برای هر لنگه بار شتر، دو‌قران جهت هر درشكه، سه قران برای هر كالسكه، چهار قران برای هر دلیجان، ۵ قران برای هر گاری پستی و یك تومان برای هر گاری تجاری.

همچنین یك عباسی و چهار شاهی (دو دهم ریال) از هر مسافر دریافت می‌شد.

از این رو مسافران برای هر چهار پای خالی، از ۴شاهی تا نیم ریال پرداخت می‌كردند.

عایدات این دروازه‌ها به اجاره یك نفر بود كه همه ساله از طریق مزایده واگذار می‌شد. برندگان این مزایده‌ها یكی از خود دولتیان و منصوبان آنان بودند و آنان هم هر كدام از دروازه‌ها را جداگانه اجاره داده و اجاره‌بها دریافت می‌كردند.

سمیه فراهانی