پاسخگویی ائمه (ع) بر مبنای مخاطب‌شناسی

جواب ندادن امامان به بعضی از سائلان وظیفه مسلمانان، مراجعه به ائمه اطهار و فرا گرفتن معالم و معارف دین از آنان است ولی بر ائمه (ع) لازم نیست که به هر سوالی پاسخ دهند یعنی اگر سائل …

جواب ندادن امامان به بعضی از سائلان وظیفه مسلمانان، مراجعه به ائمه اطهار و فرا گرفتن معالم و معارف دین از آنان است ولی بر ائمه (ع) لازم نیست که به هر سوالی پاسخ دهند یعنی اگر سائل را دارای ظرفیت لازم نیافتند یا به هر دلیلی اجابت او را مصلحت ندانستند، پاسخ نمی‌دهند یا به پاسخ اسکاتی و امثال آن قانعش می‌کنند. شخصی از امام رضا (ع) پرسید آیا خدا می‌تواند آسمان و زمین و هر چه در آنهاست را در تخم مرغی جای دهد؟ امام فرمود: بله در ظرف کوچکتر از تخم‌مرغ هم می‌تواند جای دهد. وقتی چشمت را می‌گشایی، آسمان و زمین و آنچه در آنهاست می‌بینی (بحارالانوار، ج ۴، ص ۱۴۳.) شخص دیگری همین سوال را از امیرالمومنین (ع) پرسید. حضرت فرمود: عجز و ناتوانی به خدا نسبت داده نمی‌شود، لیکن آنچه تو پرسیدی شدنی نیست و جزء ممتنعات و محالات است. علت این اختلاف در پاسخ آن است که سائل نخست قدرت درک (محال و ممتنع ذاتی) را نداشت، از این‌رو امام رضا به او پاسخ اسکاتی دادند، در حالی که سائل دوم می‌توانست این معنا را بفهمد لذا پاسخ استدلالی دریافت کرد.

ط دلیل عدم استجابت دعا:

گاهی انسان در دعاهایش برای برآورده شدن چیزی اصرار می‌ورزد در حالی که مصلحت او خلاف آن است چون بسیاری از علل موثر در جهان خلقت، از دید بشر عادی مخفی و مکتوم است، بدین جهت خدای حکیم خواسته او را برآورده نمی‌کند. مانند طفل خردسالی که برای بازی با آتش گلرنگ یا مار خوش خط و خال گریه می‌کند، اما مادر هوشمند او به خطر آشناست، به گریه و زاری کودک بی‌اعتنایی کرده، خواسته‌اش را برآورده نمی‌سازد. از این‌رو ادب دعا این است که انسان در دعایش پیشنهاد ندهد که فلان شی را می‌خواهم و فلان چیز را نمی‌خواهم بلکه ادب اقتضا می‌کند که انسان از خدا خیر طلب کند. حکیم الهی پس از کمک به دختران شعیب (ع) در آب دادن به گوسفندان، زیر سایه درخت آرمید و گفت: خدایا: هر خیری که تو به سوی من نازل کنی محتاج آن هستم «رب انی لما انزلت الی من خیر فقیر.» امیر مومنان (ع) می‌فرماید: به خدا قسم موسی در آنجا جز قرص نانی که با آن سد جوع (گرسنگی) کند طلب نکرد؛ چون مدتی بود که از گیاهان زمین می‌خورد، به گونه‌ای که بر اثر (جذب مواد گیاهی و) لاغری و آب شدن گوشت بدنش، رنگ سبز گیاهان از پشت پرده شکمش نمایان بود. این بیان نشان می‌دهد که آن پیامبر بزرگ خدا حاضر نشد که ابتدایی‌ترین خواسته‌اش را به صورت پیشنهاد جزمی و قطعی از خدا بخواهد. بلکه عرضه داشت: اگر خیر و صلاح من در آن است، به من عطا کن. دعایی که معمولا در قنوت نماز خوانده می‌شود «ربناء اتنافی الدنیا حسنه و فی‌الاخره حسنه» در چیزی جز احتراز از پیشنهاد معین دادن نیست؛ چون دعا کننده با این دعایش می‌گوید؛ هر چه را که تو حسنه دنیا و حسنه آخرت می‌دانی، به ما عطا فرما. بنابراین ادب اقتضا می‌کند که چیز خاصی به خدای علیم و حکیم پیشنهاد ندهد، بلکه از خدا خیر طلب کند. همچنین اگر چیز معینی را پیشنهاد داد و خواسته‌اش برآورد نشد زبان گله و شکایت نگشاید و بداند که برآورده نشدن خواسته‌اش مطابق حکمت الهی و مصلحت او بوده است، نیز بداند که شاید قابلیت قابل به نصاب لازم نرسیده است، وگرنه فیض رسانی خداوند دچار اشکال نمی‌گردد، چون خداوند جواد محض است و فیض او براساس قابلیت و استعداد قابل اضافه می‌شود، نه براساس اشک و آه تنها؛ گرچه این گونه امور (اشک و آه) در پیدایش استعداد و قابلیت سهم بسزایی دارد. افراد زیادی را می‌شناسیم که تعلق آنها به علم، مال و منال و فرزندان و ... سرنوشت آنان را تباه کرده است. به گونه‌ای که اگر آنها را نمی‌داشتند، اهل نجات بودند، اما محبت و علاقه به این امور، آنها را به ورطه هلاکت کشانده است و حتی به آنها اجازه نداده است درباره سعادت ابدی خویش درست بیندیشند. «عسی ان تکرهوا شی و هو خیر لکم و عسی ان تحبو شیئا و هو شر لکم و الله یعلم و انتم لا تعلمون» چه بسا چیزی که خوشتان نمی‌آید حال آنکه برای شما خیر است و چه بسا چیزی که مورد علاقه شماست و حال آنکه برای شما شر است و خدا خیر، شر، مصلحت و مفسده شما را می‌داند، ولی شما آنها را نمی‌دانید.

بنابراین چون مصالح و مفاسد امور به درستی برای بشر روشن نیست صلاح انسان در دعا همانا خیر خواستن و اجتناب از پیشنهاد دادن است. البته در دعاهای ائمه اطهار (ع) آن حضرات گاهی پیشنهادهایی داده‌اند مانند دعاهایی که در ماه رمضان خوانده می‌شود مانند «الهم ادخل علی اهل القبور السرور ...» لیکن باید توجه داشت که آن ذوات مقدس مجاری حکمت خدا هستند و می‌دانند چه چیزی مصلحت است. افزون بر این در صدر یا ذیل این ادعیه جملاتی نظیر «بیدک الخیر، بیده الخیر» و امثال آن آمده که دلالت می‌کند آنان نیز تقاضای خود را مشروط به خیر بودن به آن امور کرده‌اند. توجه به این نکته نیز ضروری است که به بیان امام ساجدان (ع) هیچ دعایی بدون پاسخ نمی‌ماند؛ چون حسنه‌ای به او عطا می‌شود یا همان خواسته او برآورده می‌شود یا بلایی از او دفع می‌گردد.

رحیم امرایی