صلح ساز

دی وال حتی پیش از آنكه كارش را در نخستی شناسی آغاز كند هرگز از جانوران دور نبود او كه نوه صاحب یك مغازه حیوان فروشی و پسر یك رئیس بانك بود, تعطیلات آخر هفته دوران كودكی اش را در زمین های همواری كه برای كشاورزی از دریا خشك شده بودند نزدیك خانه اش در وال ویك Waalwijk هلند می گذراند

● درباره زندگی و آثار فرانس دی وال

▪ نكته

ما دو رو داریم كه هر كدام از آنها در تناظر با ویژگی های كلیشه ای یكی از نزدیك ترین عموزاده های انسانریخت انسان یعنی شمپانزه و بونوبو هستند. در واقع ما انسانریختی دوقطبی هستیم. ما رویی بسیار زشت و ناخوشایند داریم و هنگامی كه رذل می شویم تقریباً از هر جانور دیگری كه می توان تصور كرد رذل تریم. اما در عین حال رویی بسیار خوشایند و فداكار نیز داریم و هرگاه خوب می شویم تقریباً از هر جانور دیگری كه بتوان تصور كرد هم عملاً بسیار دوست داشتنی تریم.

كمتر پیش می آید كتابی كه دانشمندان بسیار به آن استناد می كنند و ارجاع می دهند در عین حال در فهرست پرخواننده ترین كتاب های اعضای كنگره ایالات متحده نیز آمده باشد. با این همه كتاب «سیاست شمپانزه ها» نوشته فرانس دی وال (de Waal .F) نخستی شناس، كه از زمان انتشارش در سال ۱۹۸۲ بیش از ۶۰۰ بار از آن نقل قول شده، از جمله آثاری بود كه نیوت گینگریچ، سخنگوی وقت مجلس نمایندگان ایالات متحده، خواندن آن را در سال ۱۹۹۴ به نماینده های تازه كار توصیه كرد. در این كتاب كه شامل مطالبی از رشته های گوناگون است، ساختار اجتماعی نخستی ها به تفصیل بیان شده و شكاف موجود هم در منابع علمی و هم در پندارهای عامه را پر كرده است. دی وال با نوشتن این كتاب یكی از نخستین دانشمندانی بود كه تابوهای علمی كهنه را شكست و جانوران را به عنوان موجوداتی شناختی و عاطفی بررسی كرد نه صرفاً ماشین های یادگیری.

از آن زمان دی وال تبدیل به یكی از بانفوذ ترین پژوهشگران زندگی اجتماعی میمون ها و انسانریخت ها (apes) شده است. شش كتاب عامه فهم او، «سیاست شمپانزه ها: قدرت و جنسیت در میان انسانریخت ها» (۱۹۸۲)، «نیك سرشت: خاستگاه نیك و بد در انسان و جانوران دیگر» (۱۹۹۶)، «بونوبو: انسانریخت فراموش شده» (۱۹۹۷)، «انسانریخت و استاد سوشی: تاملات فرهنگی یك نخستی شناس» (۲۰۰۱)، «آلبوم خانوادگی من: سی سال عكاسی از نخستی ها» (۲۰۰۳) و «انسانریخت درون ما: نخستی شناسی پیشرو تبیین می كند چرا ما آنكه هستیم، هستیم» (۲۰۰۵)، به بیش از ده زبان ترجمه شده و كارهایش پژوهش های تازه ای را درباره حل اختلاف و صلح سازی در جانوران برانگیخته است. او در سال ۱۹۹۳ به عضویت آكادمی سلطنتی علوم هلند و در سال ۲۰۰۴ به عضویت آكادمی ملی علوم ایالات متحده برگزیده شد.

دی وال كه اكنون در گروه روانشناسی دانشگاه اموری (Emory) در آتلانتای جورجیا، استاد كرسی Candler .H.C و مدیر مركز «حلقه های زنده» در «مركز ملی نخستی پژوهی یركیز» وابسته به دانشگاه اموری است همچنان می كوشد تا با پژوهش هایش به مخاطبان چندرشته ای دست یابد. او در مقاله معارفه اش تحت عنوان «میمون در آینه: نه چندان غریبه» كه در نهم اوت ۲۰۰۵ و در شماره ۳۲ «نشریه آكادمی ملی علوم آمریكا» منتشر شد، یافته های مربوط به واكنش میمون های كاپوچین به تصویر خودشان در آینه را ارائه می كند. از آنجا كه تشخیص خود در آینه با نخستین نشانه های همدلی (empathy) در كودك انسان همبسته است، این پژوهش نشان می دهد كه چگونه ظرفیت های گوناگون برای برقراری پیوندهای عاطفی در نخستی ها ایجاد می شود.

● زیست شناسی با فقط ذره ای از حیات

دی وال حتی پیش از آنكه كارش را در نخستی شناسی آغاز كند هرگز از جانوران دور نبود. او كه نوه صاحب یك مغازه حیوان فروشی و پسر یك رئیس بانك بود، تعطیلات آخر هفته دوران كودكی اش را در زمین های همواری كه برای كشاورزی از دریا خشك شده بودند نزدیك خانه اش در وال ویك (Waalwijk) هلند می گذراند. او در پروژه های جانوری اش نظیر تكثیر موش، پرورش كلاغ گردن بور و ایجاد یك باغ وحش آبی كوچك در حیاط پشتی با سطل هایی پر از ماهی و مارماهی غرق بود.

با این حال معلم زیست شناسی دی وال در دبیرستان به قدری كسالت آور بود كه دانش آموز عاشق طبیعت را از انتخاب علوم حیاتی برای ادامه زندگی اش تقریباً منصرف ساخت.دانشجویان هلندی پیش از ورود به دانشگاه طبق روال یك دوره تحصیلی انتخاب می كنند و دی وال به ریاضیات یا فیزیك تمایل داشت. او می گوید خوشبختانه مادرم مداخله كرد و به یادم آورد كه بررسی جانوران شور و اشتیاق قدیمی من بوده و شاید زیست شناسی برایم مناسب تر باشد. او توصیه مادرش را پذیرفت و در سال ۱۹۶۶ در برنامه ای زیست شناسی در دانشگاه كاتولیك نیمیخن (Nijmegen) كه اكنون دانشگاه رادبود نیمیخن نامیده می شود نام نویسی كرد.

اما زیست شناسی در ابتدا خیلی به مذاق دی وال خوش نیامد. تنها ارتباط او با جانوران در دوره تحصیلش تشریح آنها و ترسیم آناتومی شان بود. هر چند این كار به نظرش جالب می آمد اما ارضایش نمی كرد و پس از چهار سال به صراحت از دانشگاه ناراضی بود.دی وال برای پركردن بخشی از وقتش و كسب درآمد بیشتر در یك آزمایشگاه روانشناسی كار گرفت و مشغول انجام آزمون های شناختی روی دو شمپانزه نر جوان شد. دی وال می گوید: «ناگهان با خود گفتم این همان كاری است كه می خواهم انجام دهم. می خواهم با جانوران كار كنم.»

● ادغام هنر و تهاجم

دی وال تحصیلات تكمیلی را با علاقه ای تجدیدشده به رفتار جانوران در سال ۱۹۷۰ در دانشگاه گرونینگن هلند آغاز كرد. دی وال می گوید گرونینگن عالی ترین موسسه رفتارشناسی (ethology) بود، رشته ای از رفتار جانوران كه در هلند آن زمان در دوران اوج شكوفایی خود به سر می برد.

رفتارشناسی در مقایسه با رشته های كلاسیك و سنتی آن سوی اقیانوس اطلس دیدگاه زیست شناختی تری به رفتار جانوران داشت، باب میل دی وال. می گوید: «به نظرم بیشتر طبیعی دانان اساساً طبیعی دان به دنیا می آیند. این چیزی نیست كه در دانشگاه به دست آورده باشم.» در سال ۱۹۷۳ از دانشگاه گرونینگن دكترا گرفت.

پس از آن دی وال بر ادامه كار دوره دكترا به دانشگاه اوترخت (Utrecht) هلند رفت و همانطور كه خودش می گوید به این ترتیب سنت هلندی آموزش تك دانشگاهی را زیر پا گذاشت، دی وال كه برای كار در پژوهشی گسترده درباره تهاجم (aggression) به استخدام یان فان هوف (VanHooff.J) نخستی شناس درآمده بود، رفتار پساتهاجمی را فوق العاده جالب توجه یافت. می گوید: «مشاهده جنگ هایی كه در گروهی از نخستی ها در می گرفت و سپس مشاهده اینكه پانزده دقیقه بعد همه آرام می گرفتند برایم جالب بود. در حیرت بودم كه آنها چگونه تهاجم را وارد زندگی اجتماعی شان می كنند.»

● انسانریخت های آن سوی آب

در سال ۱۹۷۵ دی وال به آرنهم (Arnhem) در بخش شرقی هلند رفت تا در باغ وحش بورخرس كه توسط برادر استاد مشاورش، آنتون فان هوف، اداره می شد كار كند. این دو برادر در جزیره ای درون باغ وحش، یك كلنی متشكل از ۲۵ شمپانزه ایجاد كرده بودند كه در آن زمان در نوع خود تشكیلاتی كم نظیر بود و هنوز بزرگترین كلنی كنونی از این دست است. در اینجا دی وال ضمن آنكه پایان نامه اش را درباره تهاجم در میمون های مكاك می نوشت می توانست با دوربین دوچشمی صحنه سریال آبكی و نیرنگ بازانه نرهای كلنی را تماشا كند.

دی وال از طریق این مشاهدات توانست آن مبادلات اجتماعی كه وجود تهاجم شمپانزه در كنار رفتار صلح جویانه را در آنها امكان پذیر می سازد، شناسایی و ویژگی هایش را مشخص كند. این نخستین باری بود كه كسی می توانست گروه بزرگی از شمپانزه ها را در اسارت بررسی كند و این تجربه پربارترین دوره اكتشاف علمی در زندگی حرفه ای دی وال باقی ماند. او می گوید: «تمام مسائلی كه در این لحظه هنوز دارم روی آنها كار می كنم در آن كلنی شمپانزه ها اساساً پیش چشمانم دیدم.»

پس از یكی از اولین سخنرانی ها دی وال در كنفرانسی بین المللی با رابرت گوی ( R.Goy) درون ریزشناس دانشگاه ویسكانسین- مدیسون آشنا شد و او فوراً اصرار كرد كه دی وال به گروه وی در ایالات متحده بپیوندد. دی وال می گوید:« از آنجا كه هرگز آن سوی اقیانوس اطلس نبودم از این پیشنهاد كمی ترسیدم.» چند سال بعد در ۱۹۸۱ سرانجام موافقت كرد و به مركز ملی نخستی پژوهی ویسكانسین در مدیسون رفت كه مدیر آن گوی بود. گرچه در ابتدا قصد داشت فقط یك سال بماند. اما پس از دو هفته دی وال به قدری از محیط آنجا خوشش آمد كه پستی بلندمدت تر كه به تازگی در مركز ایجاد شده بود را پذیرفت.

اكنون در خانه جدید دی وال فقط جای انسانریخت ها خالی بود. او در ویسكانسین مكاك ها را بررسی می كرد اما هر جا كه امكان داشت، مثلاً در باغ وحش سن دیه گو در كالیفرنیا و مركز ملی نخستی پژوهی یركیز (Yerkes) در آتلانتا ترتیبی می داد تا انسانریخت ها را هم بررسی كند.

انسانریخت ها در مقایسه با میمون ها باهوش تر و از نظر تكوینی به انسان نزدیك ترند. می گوید: «در آن زمان به انسانریخت ها گیر داده بودم. درباره میمون ها خیلی كارهای جالب می توان انجام داد اما اگر كسی به مسائل مربوط به شناخت عالی و تكامل انسان علاقه مند باشد آنگاه كار با انسانریخت ها زمین تا آسمان فرق می كند.»

PNAS,Aug.۹,۲۰۰۵

رجینا نازو

ترجمه: كاوه فیض اللهی

---