یوز و یوزداری در ایران

یوز این گربه زیبای دشت های آسیا بالایی بلند, كمری باریك و خویی مطیع دارد

او به یمن خصوصیات پسندیده اش یعنی سرعت بالا، صورت زیبا و سیرت ملایم همواره مورد ستایش انسان بوده است. برای پرداختن به سابقه استفاده از یوز و نقش آن در زندگانی گذشتگان و به خصوص ایرانیان، ناگزیر به پیمودن راهی طولانی خواهیم بود. پیوند جادویی میان یوز و انسان را می توان تا مرزهای پیش از تاریخ قوم های هند و ایرانی بازگرداند. در جای جای فلات ایران آثار و نقوش كهن بسیاری از حضور یوز وجود دارد. انسان های غارنشین عصر نوسنگی كه در كوهستان های مركزی فلات ایران سكونت داشتند به خوبی با یوز آشنا بوده اند و احتمالاً او را به خاطر پیروزمندی اش در شكار می ستودند. چنان كه در میان نقوش و كنده كاری های آنان تصاویری از گربه سانانی شبیه به یوز به چشم می خورد. از این دست می توان به نقوش دیواره غارهای حوالی اراك و گلپایگان اشاره كرد. ایرانیان دوره باستان در باورها و نیز در زندگی روزمره خود چنان یوز را پذیرفته بودند كه چهره های گوناگون فرهنگ آنان با یاد این حیوان همراه بود. حضور یوز از نقوش كوزه ها و سفال ها تا پیكرك های مفرغین و گلی كه قدمتی ۶۰۰۰ ساله دارند و از افسانه ها و متون اساطیری همچون شاهنامه، به دید می آید. در ادب كهن پارسی آمده است كه ابتدا «آفریدون» یوز را مطیع كرد و پس از آن «تهمورث» بود كه یوز را شكار كردن آموخت و به رام كردن جانوران پرداخت. استفاده از یوز در شكار یكی از مواردی بود كه اكثر پادشاهان و بزرگان به انجام آن علاقه ای بسیار داشتند. در دستگاه پادشاهانی كه به شكار دلبسته بودند افرادی وجود داشتند كه كار آنها نگاهداری و تربیت شكرگان ( به معنی حیوانات شكاری از جمله یوز، تازی، سیاه گوش و پرندگان شكاری) بود. در آن میان یوز سرآمد شكرگان محسوب می شد و شكار با آن نزد شاه از منزلت بالایی برخوردار بود. افرادی كه به نگاهداری و تربیت یوز ها می پرداختند «یوزبان» یا «یوزبنده» نام داشتند. آنان به خوبی با فن یوزداری آشنا بودند و نتیجه زحمات خود را زمانی می دیدند كه شاه با یوزهای گرم آهوگیر خود فاتحانه از شكار بازمی گشت. علاقه به یوز و شكار با آن در دستگاه سلاطین به حدی بود كه برای آنان طوق سیمین گهرنشان، دستبند زرین و ریسمان های ابریشمین تهیه می شد. بدن آنها را نیز در هنگام بازگشت از شكار با جل اطلس و زربفت می پوشاندند. همان گونه كه فردوسی در ساز نخجیر بهرام گور آورده است:

پس بازداران صد و شست یوز

ببردند با شاه گیتی فروز

بیاراسته طوق زر از گهر

بدو اندر افكنده زنجیر زر

پادشاهان و شاهزادگان گاه سخت شیفته شكار با یوزهای شكاری خود بودند و آن گاه كه فرصتی برای شكار نبود آشفتگی و نگرانی ایشان آشكار می شد. فخرالدین اسعد گرگانی درباره «رامین» شاهزاده ساسانی كه شش ماه است با شكرگان خود به شكار نرفته چنین می نویسد:

سمند و رخش من با یوز و با سگ

سراسر خفته اند آسوده از تك

نه یوزانم سوی غرمان دویدند

نه بازانم سوی كبكان پریدند

دلم بگرفت از این آسوده كاری

چه آسایش بود بنیان خواری

چو عزم آید به پیش اندر شكارم

جهنده یوز را بروی گمارم

شكار با شكرگان در گذشته آداب و رسوم خاصی داشت كه همگان سخت به آن پایبند بودند. شكار با یوز نیز از این قاعده جدا نبود. اینگونه آداب شكار رفتن برای بزرگان و اشراف زادگان با وسواس بیشتری انجام می شد. اما با این وجود گاهی پادشاهان خود، یوز را بر پشت اسب می نشاندند و به شكار می رفتند. عنصرالمعالی در «قابوسنامه» در ارتباط با آداب شكار با یوز آورده است: «اگر نخجیر دوست داری به نخجیر یوز و باز و شاهین و سگ مشغول باش تا هم نخجیر كرده باشی و هم بیم مخاطره نبود و آنچه بگیری به كاری بازآید كه نه گوشت سباع خوردن را شاید و نه پوست او را پوشیدن. اگر نخجیر یوز كنی البته یوز بر كفل اسب خویش منشان كه هم زشت بود تو را كار یوزداران كردن و هم در شرط خرد نیست سباعی را از پس قفای خویش گرفتن». شاردن جهانگرد فرانسوی كه در قرن ۱۷ به ایران آمد درباره شكار با یوز چنین می نویسد: «صیادان برای صید كردن جانوران بزرگ و خطرمند مانند شیر، ببر و پلنگ از یوز كه از پیش آن را برای این كار تربیت كرده اند استفاده می كنند. یوز تربیت شده به انسان صدمه نمی زند. سواركار یكی از جانوران را كه چشمش با باریكه ای از پارچه بسته و زنجیر بر گردنش زده بر ترك اسب خود می نشاند و بر سر راه جانوری كه قصد شكار كردنش را دارد به انتظار می ایستد و وقتی كه دریافت نزدیك رسیده است چشم و زنجیر یوز را می گشاید و سرش را به سوی شكار بر می گرداند. یوز همین كه حیوان را دید به سویش می جهد و او را از پای در می آورد. اما اگر در شكار كاری از پیش نبرد پیش صاحبش برمی گردد. آن وقت صاحبش به منظور دلداری، یوز شرمسار را می نوازد و می گوید گناه از یوز نیست، شكار درست به او نشان داده نشده. در سال ۱۶۶۶من خود شاهد چنین شكاری بودم. شاهنشاه از این حیوانات تربیت شده بسیار داشت اما چنان درشت اندام و عظیم الجثه بودند كه امكان گرفتن و بردنشان بر ترك اسب نبود و ناچار آنها را در قفس های آهنین جا می دادند، بر پشت فیل می نهادند و بی آن كه چشمشان را ببندند به شكار می بردند». در متون كلاسیك ادبی ایران هرجا سخن از تیزپایی و شكار می رود نقش یوز فراموش نمی شود. یوز نماد سرعت و شجاعت است. همچنان كه در بسیاری از متون كهن به خصوصیات ظاهری و توانایی های او اشاراتی شده است. در این باره در تاج الماثر آمده است: «و یوز از شر دیدن نخجیر همه تن چون پروین چشم گشته و از خونخوارگی چشم او بسان دیده كبك و خروس، مسكن خون شده و چون چشم میخواره و جلاد رنگ لعل بدخشان گرفته و به شكل اطفال، سرمه از چشم او بر رخ فرود آمده. گفتی شبه در زر تركیب كرده اند و یا بر ورق گل زرد خط بنفشه گون كشیده اند و خال های مشكین چون پشیزها بر پیكر زرین او گفتی برتوده زعفران مهرهای عنبرین برنهاده و یا حریر دیناری به مداد منقط كرده اند».

از دیگر خصوصیاتی كه در متون كهن برای یوز ذكر شده علاقه شدید او به آوای خوش، خوردن پنیر و خواب زیاد است. ابیات زیر تا حدی این خصوصیات را بازگو می كند.

از شیر فلك روی مگردان كه حوادث

بر خصم تو آموخته چون یوز و پنیر است (انوری)

دولت شاه جهان را گر میان بندی چو گور

دولت آید بر پی ات چون یوز بر بوی پنیر (رضی نیشابوری)

به دان روی كند است دندان یوز

كه مالد زبان بر پنیرش دوروز (سعدی)

نشگفت اگر به قوت بخت تو یوزبان

از قرص آفتاب دهد یوز را پنیر (ابن یمین)

یكی از رشته های دانش مردم در دنیای قدیم اطلاع بر احوال و عادات و زندگی جانداران به خصوص شكرگان بود. توجه و عنایات پادشاهان و بزرگان به شكار با این حیوانات شكاری سبب شد تا گروهی به تحقیق در احوال آنها بپردازند و مجموعه هایی به نام های بازنامه، شكارنامه و یا صیدنامه فراهم آورند. با مطالعه چنین كتبی می توان اطلاعات ارزشمندی را در ارتباط با یوز به دست آورد. در این آثار مطالبی درباره خصوصیات ظاهری و رفتاری، چگونگی صید، نگاهداری و تربیت یوز وجود دارد كه به چند نمونه از این مطالب اشاره می شود.

---