مبانی استاندارد و استانداردسازی در آموزش و پرورش

استاندارد سطحی از كیفیت است كه از سوی عموم قابل قبول دانسته شده است ۶ استاندارد نظامی است مبتنی بر نتایج علوم و فنون و تجارب بشری , استاندارد یعنی قانون , قاعده , اصل , ضابطه و به طور كلی هر امری كه طبق اصول منظم و مرتبی انجام گیرد

بررسی تاریخی كشورهای پیشرفته و یا در حال پیشرفت در شكوفایی اقتصادی و تحول نظام آموزشی آنان نشان دهنده توجه جدی مدیران و برنامه ریزان این كشورها به استاندارد و استانداردسازی در آموزش و ترویج آن در بین جامعه است، به طوری كه هم اكنون در بسیاری از كشورها مقوله استاندارد در سالهای آخر مقطع تحصیلی دبیرستان و مقاطع مختلف دانشگاهی تدریس شده ضمن آنكه در این كشورها این امر به یك پدیده فرهنگی و اجتماعی حایز اهمیت تبدیل گردیده است . اگر چه به كار بردن لفظ استاندارد و استاندارد سازی بیشتر در حیطه ی صنعت و تولید به كار گرفته شده است اما باید توجه داشت كه همه جا و همه چیز می تواند مورد توجه فرایند استاندارد سازی قرار گیرد . بطوری كه طیف وسیعی از شئونات زندگی انسان كه یكی از آنها مسئله تعلیم و تربیت است را می توان در این قالب جای داد .

امروزه هیچ سازمان یا موسسه ای را نمی توان یافت كه از جهت های گوناگون با امر استاندارد سرو كار نداشته باشد. در این میان استاندارد كردن نظام آموزشی ، به دلیل اینكه از ویژگیهای خاصی برخوردار است اهمیت بیشتری را به خود اختصاص داده است . نظام آموزش و پرورش یك كشور حیاتی ترین و زیر بنایی ترین بخش برای اقتصاد آن كشور محسوب می شود و در عین حال نهادی است كه همه مردم به نوعی با آن مرتبط می باشند، ‌بنابراین مردمی ترین نهاد نیز به شمار می‏آید . در كشور ما قریب به هفده میلیون و یكصد هزار دانش آموز و بیش از نهصد هزار نفر معلم و كارمند در بیش از ۱۳۸ هزار آموزشگاه به صورت مستقیم فعالیت دارند . با وجود این گستردگی و برای جلوگیری از بی راهه روی ها ، نیاز به وجود چهارچوبهای مشخص ـ برای انجام فعالیتهای گوناگون در این نظام ـ به نام استاندارد و استاندارد سازی بیش از هرچیز احساس می شود .به طور كلی ۳ عامل عمده را می توان در توجه به استاندارد و استانداردسازی در آموزش و پرورش ذكر كرد :

۱- افزایش فاصله علمی بین كشورهای توسعه یافته و در حال توسعه ، در نتیجه توجهی كه كشورهای توسعه یافته به امر استاندارد سازی در نظام آموزشی نموده اند .

۲- ظهور آگاهی هرچه بیشتر در بین جامعه نسبت به فواید بهره گیری از استانداردها در زمینه های مختلف .

۳-ضرورت جلوگیری از بی راهه رویها و تكیه بر چارچوبهائی مدون كه از درجه اعتماد بالایی برخوردار باشند .

استاندارد مفهوم ثابتی نیست و همراه با دگرگونی ها و پیشرفت هایی كه در اثر تحقیقات علمی بوجود می آید، معیارهای آننیز دچار تغییرمی شود. استاندارد تبلور آگاهی و آزمایش گذشته است كه مبنایی برای پیشرفت های آتی محسوب می شود. بكارگیری استانداردها در سازمان، فواید زیادی را به همراه دارد. بهره گیری از آنها می تواند موجب ساده سازی امور، امكان تعویض پذیری آنها، افزایش ایمنی فعالیتها و صرفه جویی در منابع مادی و اقتصادی و انسانی را به همراه داشته باشد. در این میان استانداردهای آموزشی را می توان به عنوان سیستم و سامانه ای در نظر گرفت كه كار كنترل كیفی فعالیتهاو خدمات ارائه شده از سوی این نظام را بر عهده دارند. بكارگیری استانداردها در آموزش وپرورش، نیازمند رعایت پیش نیازهائی است كه توجه به آنها می تواند موجب ترویج و تحقق و همچنین پایداری استانداردها به گونه ای بهتر شود. از جمله این پیش نیازها، تعریف دقیق اهداف نظام آموزشی و نیازهای آن، شناسایی دقیق خواسته های جامعه از این نظام و راههای دستیابی به آنها و همچنین افزایش توان انطباق پذیری نظام آموزشی با توجه به تغییرات پیرامونی از جمله تحولات جهانی است.

●تاریخچه استاندارد

بحث بهره گیری از استاندارد دارای سابقه طولانی است ، این پدیده از دیر زمان در زندگی بشر وجود داشته است استاندارد نیز مانند بسیاری از پدیده های طبیعی در نتیجه گذر از دوره های زمانی و در نتیجه شناخت و برداشتی كه انسان از محیط پیرامون خود به صورت ناخودآگاه كسب كرده ، بوجود آمده است . برای مثال تاریخ پیدایش سیستم شمارش ده دهی كه هم اكنون نیز مورد استفاده قرار می گیرد به گذشته بسیار دور باز می گردد و در واقع الگویی است از تعداد انگشتان دو دست انسان و به همین صورت استاندارد كردن تقویم و تعداد روزهای ماه در سال رومی كه توسط ژولیس سزار در ۴۶ سال قبل از میلاد مسیح انجام شده است . ۱

در كشور ما نیز علی رغم تشكیلات رسمی و مدون كه در سال ۱۳۰۴ با تصویب قانون اوزان و مقیاس ها شكل گرفت ، پیشینه استاندارد از قدمت بسیار زیادی برخوردار است و با استناد با اسناد تاریخی ، فرهنگی و هنری به جا مانده ، به هزاره های قبل از میلاد بر می گردد .

از جمله این مقیاس ها « كوبیت » بود كه تقریباً برابر طول دست انسان بود و فاصله از سر انگشتان تا مفصل ساعد را شامل می شد و همچنین می توان به واحد وجب اشاره كرد كه طولی برابر تقریباً نیم كوبیت داشت . ۲

سیر تكاملی زندگی انسان به مرور زمان موجب شد كه نیاز به وجود ملاكها و شاخص هائی برای اندازه گیری و ارزیابی امور و پدیده ها بیش از بیش احساس شود كه در این مسیر رویدادهای تاریخی نیز بی تأثیر نبوده اند . پس از جنگ دوم جهانی در سال ۱۹۴۶ ، بیست و پنج كشور جهان طی ملاقاتی در لندن نسبت به تأسیس یك سازمان بین المللی برای استانداردها اقدام نمودند تا از طریق آن به دنبال راههای ارتقاء كیفیت در كارها باشند . پس از آن در سال ۱۹۴۷ سازمان بین المللی استاندارد (ISO)۳ رسماً تأسیس شد كه در حال حاضر بیش از ۹۰ كشور جهان از جمله ایران عضو این سازمان می باشند .

از همان ابتدای كار، این سازمان با تشكیل كمیته های فنی به تدوین استانداردهای گوناگون در زمینه های مختلف پرداخت و در ادامه كار در سال ۱۹۷۹ كمیته فنی ۱۹۶ (TC۱۹۶) سازمان بین المللی استاندارد به نام « كمیته تضمین كیفیت و مدیریت كیفیت » تشكیل شد كه هدف آن تدوین استانداردهایی برای تضمین كیفیت می بود پس از آن این سازمان در سال ۱۹۸۶ اولین استانداردهای مربوط به سیستمهای كیفی با عنوان واژه شناسی كیفیت و تعاریف مفاهیم سخت به شماره ISO ۸۴۰۲ را تهیه و تدوین نمود. به دنبال آن در سال ۱۹۸۷ مجموعه استانداردهای سیستم كیفیت تحت شماره ۹۰۰۰ تا ۹۰۰۴ از سوی سازمان بین المللی استاندارد منتشر شد . كه ویرایشهای جدید از آنها در سال ۲۰۰۰ جهت بهره برداری دقیق تر مورد معرفی قرار گرفته اند.ِ۴

●مفهوم استاندارد۵

استاندارد سطحی از كیفیت است كه از سوی عموم قابل قبول دانسته شده است.۶ استاندارد نظامی است مبتنی بر نتایج علوم و فنون و تجارب بشری ، استاندارد یعنی قانون ، قاعده ، اصل ، ضابطه و به طور كلی هر امری كه طبق اصول منظم و مرتبی انجام گیرد . استاندارد تبلور آگاهی و آزمایش گذشته است . ۷

همچنین عباس بازرگان در كتاب ارزشیابی آموزشی خود، در تعریف استاندارد آورده است : استاندارد (معیار) سطح مطلوب نشانگرهایی است كه «كیفیت ملاك» را مشخص می كند. تعیین استانداردها، همانند ملاكها امری قضاوتی است.۸ در این زمینه سازمان بین المللی استاندارد (iso) در بیان تعریف استاندارد چنین آورده است كه : استاندارد، مدركی است در برگیرنده قواعد راهنمایی ها یا ویژگیهایی برای فعالیت یا نتایج آنها به منظور استفاده عمومی و مكرر كه از طریق هم رایی فراهم و به وسیله سازمان شناخته شده ای تصویب شده باشد و هدف از آن دست یابی به میزان مطلوبی از نظم و (بهبود كیفیت) در یك زمینه خاص است.۹

آنگونه كه بررسی تاریخی استاندارد نشان می دهد استاندارد سازی بیشتر در مسائل مادی و فیزیكی و در صنعت مورد توجه قرار گرفته است. در زمینه آموزش و پرورش بررسی ها حاكی از قدمت دو دهه ای این موضوع در جهان دارد. اگر چه پیش از این استاندارد ها در نظام آموزش و پرورش وجود داشته اند ولی توجه علمی به آن از دو دهه پیش آغاز شده است. پیشینه استاندارد در كشور ما نیز همانطور كه پیش تر گفته شد از قدمت بسیار زیادی برخوردار است و به استناد آثار تاریخی ، فرهنگی و هنری به جا مانده به هزاره های قبل از میلاد بر می گردد. ولی در بعد آموزش و پرورش ، تنها یك سال است كه این مهم مورد توجه مسئولین قرار گرفته و فعالیت استانداردسازی به طور مستقیم در دستور كار معاونت برنامه ریزی منابع انسانی و دفتر بهبود كیفیت و راهبری استانداردها در آموزش و پرورش قرار گرفته است .

استانداردهای آموزشی را می توان سیستم و سامانه ای در نظر گرفت كه كار كنترل كیفی فعالیتها و خدمات ارائه شده از سوی این نظام را بر عهده دارند .

شرایطی كه برای استانداردهای آموزشی در نظر گرفته می شود ، حاصل مطالعات و پژوهش های علمی است. می‏توان گفت كه آنها مفهوم ثابتی نیستند، همراه با دگرگونی ها و پیشرفت هایی كه در اثر تحقیقات علمی حادث می شود ، معیارهای استاندارد نیز تحت تأثیر قرار می گیرندو در جهت تكامل و پویایی حركت می كنند. ممكن است آنچه كه اكنون استاندارد نامیده می شود در یكی دو دهه ی آینده اگر مطابق با یافته های جدید، تغییرات و پیشرفت هایی در آن صورت نگیرد، از راه استاندارد خارج شود و به همین خاطر است كه می توان استاندارد را مفهومی پویا و متغیر تلقی كرد .

فرایند استاندارد و استاندارد سازی در سازمانها ، می تواند فواید بسیاری را به همراه داشته باشد بهره گیری از استانداردها می تواند موجب ساده سازی امور ، امكان تعویض پذیری آنها و افزایش ایمنی فعالیتها را به همراه داشته باشد و صرفه جویی در منابع انسانی و اقتصادی را موجب شود.

استانداردها ارایه دهنده راه حل برای مشكلات بوده و افزایش بهره وری را به همراه دارند كه این عمل می تواند به صورتهای زیر انجام شود:۱۰

الف) ارایه روشهای صحیح در محاسبات فنی.

ب) تعیین قواعد عمومی و مشخصات و ویژگی های محصول ( خروجی سیستم ).۱۱

ج) یكنواختی و هماهنگ سازی.

د) گردش صحیح اطلاعات و جلوگیری از اتلاف سرمایه و زمان.

ه) كاهش قابل توجه هزینه ها از طریق كاهش انواع و میسر كردن تولید انبوه.

به طور كلی استاندارد كردن می تواند فواید زیر را به همراه داشته باشد.۱۲

۱ - از نظر تولید كننده :

- به كارگیری قواعد اصلی در فرایندهای ساخت.

- كنترل بهتر فرایند ها ،مواد ، منابع انسانی.

- جلوگیری از اتلاف مواد و انرژی.

- افزایش سرعت تولید.

- سهولت برقراری ارتباط.

۲- از نظر مصرف كننده :

- اطمینان از كیفیت محصول

- قابلیت تعویض پذیری

- سهولت برقراری ارتباط

۳- از نظر متخصصین

- به كارگیری روشهای پذیرفته شده ( با درجه اطمینان )

- سهولت بهبود و توسعه محصولات و فرآیندها.

- افزایش اطلاعات و دانش فنی در رابطه با خواص ، امكانات و كاربرد مواد.

- راهنمایی به منظور تحقیقات و برنامه های توسعه.

پی نوشت:

۱-مهرداد یگانه،استانداردو استانداردكردن(تهران:مركز آموزش تحقیقات صنعتی ایران،پائیز۱۳۷۹)،ص ۱۴.

۲-مسلم بیات،تاریخچه استاندارد در ایران،ماهنامه استاندارد،شماره ۱۱۰(آبان ۱۳۷۹):ص۳.

۳-International Standard Organization(ISO).

۴-رضا شافعی،استانداردسازی در آموزش و پرورش،مقاله ارائه شده به دفتر بهبود كیفیت و راهبری استانداردها،(۱۳۸۲):ص ص ۲و۳.

۵-Standard”s Concept.

۶-سیروس فخرایی،نقش متقابل استانداردو فرهنگ،ماهنامه استاندارد،سال یازدهم، شماره ۱۰۹(مهر۱۳۷۹):ص ۲۷.

۷-سعید كهنسال،استاندارد سازی:شناخت-روشهای اجرا و تاثیرات آن،ماهنامه استاندارد،شماره۱۱۰(آبان ۱۳۷۶):ص۲۱.

۸-عباس بازرگان،ارزشیابی آموزشی(تهران:سمت،۱۳۸۰)،ص۴۳.

۹-ابوالفضل بختیاری،استانداردها،ابزاری برای اعتبارسنجی و …،نشریه شاخص(نشریه معاونت برنامه ریزی و منابع انسانی،پیش شماره دوم، آبان ۱۳۸۲):ص۲۷.

۱۰-مهرداد یگانه،استانداردو استانداردكردن(تهران:مركز آموزش تحقیقات صنعتی ایران،پائیز۱۳۷۹)،ص ۲۶.

۱۱-Out Put of System.

۱۲-همان منبع،ص۲۸.

۱۳-عفت عباسی، تعیین استانداردها نقطه آغاز اصلاحات در …،نشریه شاخص (نشریه معاونت برنامه ریزی و منابع انسانی،پیش شماره دوم، آبان ۱۳۸۲):ص۲.

۱۴-A Nation At Risk.

۱۵-Mediocarity.

۱۶-كمیته سواد فناوری اطلاعاتی شورای ملی پژوهش ایالات متحده،تبحر در فناوری اطلاعات،ترجمه علی حسین قاسمی(تهران:انتشارات چاپار،۱۳۸۱)،ص۱۱.

۱۷-www.iranculture.org/research/edupol.php?c=england s=۱۲

۱۸-www.iranculture.org/research/edupol.php?c=england s=۵

۱۹- Socialization

۲۰-سیروس فخرایی،نقش متقابل استانداردو فرهنگ،ماهنامه استاندارد،سال یازدهم، شماره ۱۰۹(مهر۱۳۷۹):ص۱۹.

۲۱-STACO (Committee of Standardization Principles).

۲۲-مهرداد یگانه،ص۲۰.

۲۳-Beneficiar.

۲۴-كلید آموزش كجاست، نشریه اقتصاد ایران(مهر ۱۳۸۱)،ص۱۸.

۲۵-Behavioral.

۲۶-Containing.

۲۷-كمیته سواد فناوری اطلاعاتی شورای ملی پژوهش ایالات متحده،تبحر در فناوری اطلاعات،ترجمه علی حسین قاسمی(تهران:انتشارات چاپار،۱۳۸۱)،ص۱۱۰.

۲۸-Cognitive.

۲۹-كمیته سواد فناوری اطلاعاتی شورای ملی پژوهش ایالات متحده،تبحر در فناوری اطلاعات،ترجمه علی حسین قاسمی(تهران:انتشارات چاپار،۱۳۸۱)،ص۱۱۰.

۳۰-National Standards.

۳۱-حسین خنیفر،بهبود كیفیت و راهبری استانداردها-چرا؟،نشریه شاخص، (نشریه معاونت برنامه ریزی و منابع انسانی،پیش شماره دوم، آبان ۱۳۸۲):ص۱۲.

۳۲-مهرداد یگانه،پیشین،ص۳۲.

۳۳-Reasearch & Development.

۳۴-Collection.

۳۵-Performance.

۳۶-Promotion.

۳۷-مهدی محمودی،نقش استانداردهای آموزشی در ارتقاءكیفیت كار معلمان،نشریه شاخص،سال اول،پیش شماره ۲،(معاونت برنامه ریزی منابع انسانی،۱۳۸۲):ص۱۰.

۳۸-مهرداد یگانه،پیشین،ص۴۶.

۳۹-Cultural Development.

۴۰-Productivity.

۴۱-Advancement.

۴۲-مهرداد یگانه،پیشین،ص۴۶.

۴۳-مریم خداپرست،نقش متقابل استاندارد و فرهنگ،مجموعه مفالات كنفرانس توسعه و ترویج استاندارد،۱۳۸۱،ص۱۸۲.

۴۴-مهرداد یگانه،پیشین،ص۴۶.

۴۵-Training.

۴۶-Counselling.

۴۷-Feedback of Data.

۴۸-سكینه طالبی،نقش آموزش در ترویج و توسعه فرهنگ استاندارد،مجموعه مقالات كنفرانس توسعه و ترویج استاندارد،(موسسه استاندارد،۱۳۸۱)،ص۱۵۰.

۴۹-كلید آموزش كجاست، نشریه اقتصاد ایران(مهر ۱۳۸۱)،ص۱۸.

۵۰-Formal Training.

۵۱-Informal Training.

---