قیمت های جهانی نفت و فرصت های ایران

با توجه به نقش استراتژیك نفت در معادلات اقتصادی و سیاست بین الملل, بایسته آن است كه ضمن تحلیل عناصر این افزایش شدید و شناخت تأثیرات چند جانبه آن, در پی استفاده بهینه از این فرصت تاریخی بر آییم بویژه آنكه بیشتر كارشناسان نفتی افزایش میان مدت تا ۲۰۰۷ میلادی و روند تثبیت قیمتهای جدید بین ۴۰ تا ۵۰ دلار در هر بشكه را برای آینده بلندمدت پیش بینی كرده اند

با توجه به نقش استراتژیك نفت در معادلات اقتصادی و سیاست بین‌الملل، بایسته آن است كه ضمن تحلیل عناصر این افزایش شدید و شناخت تأثیرات چند جانبه آن، در پی استفاده بهینه از این فرصت تاریخی بر آییم. بویژه آنكه بیشتر كارشناسان نفتی افزایش میان مدت (تا ۲۰۰۷ میلادی) و روند تثبیت قیمتهای جدید (بین ۴۰ تا ۵۰ دلار در هر بشكه) را برای آینده بلندمدت پیش‌بینی كرده‌اند. از ابتدای سال ۲۰۰۴ میلادی (دی ماه ۸۲) بازار جهانی نفت شاهد افزایش كم سابقه قیمت‌ها بود. به گونه‌ای كه سرانجام در میان ناباوری در زمستان ۲۰۰۵ (۱۳۸۳) قیمت نفت خام سبك مرز ۵۰ دلار در هر بشكه را پشت سرگذاشت. در پایان اسفندماه ۸۳، شاخص سبد نفتی اپك نیز به بالاترین رقم خود یعنی حدود ۴۹ دلار در هر بشكه رسید. با توجه به نقش استراتژیك نفت در معادلات اقتصادی و سیاست بین‌الملل، بایسته آن است كه ضمن تحلیل عناصر این افزایش شدید و شناخت تأثیرات چند جانبهٔ آن، در پی استفادهٔ بهینه از این فرصت تاریخی بر آییم. بویژه آنكه بیشتر كارشناسان نفتی افزایش میان مدت (تا ۲۰۰۷ میلادی) و روند تثبیت قیمتهای جدید (بین ۴۰ تا ۵۰ دلار در هر بشكه) را برای آیندهٔ بلندمدت پیش‌بینی كرده‌اند.

الف ـ دلایل افزایش قیمت جهانی نفت

"ابتدا به دلایل پایدار و اساسی در نوسان بازار نفت می‌پردازیم:

الف ـ ۱ـ بهبود وضعیت اقتصاد جهانی و رشد تقاضا

براساس برآورد صندوق بین‌المللی پول (IMF) رشد اقتصادی جهان در سال ۲۰۰۴ نزدیك ۵ درصد بود كه این مقدار بالاترین سطح رشد در ۳۰ سال اخیر است. همچنین سطح رشد اقتصادی جهان در سال ۲۰۰۵ نزدیك ۵/۴ درصد پیش‌بینی شده است. این روند رشد اثر محسوس بر تقاضای نفت داشته است. به طوری كه بنابر پیش‌بینی سازمان اپك، رشد تقاضای نفت در سال ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ میلادی به ترتیب ۶/۲ و ۶/۱ میلیون بشكه در روز خواهد بود. زیر تا حدودی گویای رابطه رشد اقتصاد جهانی و رشد تقاضای نفت می‌باشد.

نرخ رشد اقتصادی جهان (درصد)

سال جهان هفت كشور صنعتی آمریكا ژاپن منطقه یورو

۲۰۰۳ ۷/۳ ۲/۲ ۱/۳ ۷/۲ ۴/۰

۲۰۰۴ ۸/۴ ۵/۳ ۵/۴ ۴ ۸/۱

۲۰۰۵ ۴/۳ ۹/۲ ۷/۳ ۲ ۲/۲

برآورد عرضه و تقاضای جهانی نفت (میلیون بشكه در روز)

متوسط ۲۰۰۳ متوسط ۲۰۰۴ متوسط ۲۰۰۵

تقاضای جهان ۷/۷۹ ۴/۸۲ ۹/۸۳

عرضه اپك ۸/۲۶ ۹/۲۷ ۶/۲۷

عرضه غیراپك ۹/۵۲ ۵/۵۴ ۲/۵۶

آژانس بین‌المللی انرژی یكی از موتورهای رشد تقاضا برای نفت خام را اقتصاد چین دانسته كه رشد سریع اقتصادی‌اش (۹ درصد در دو سال گذشته) موجب رشد ۴۰ درصدی واردات نفت شده و اكنون چین پس از آمریكا دومین وارد كننده بزرگ نفت جهان است. رشد تقاضای فرآورده‌های نفتی در هند و رشد واردات نفت آمریكا (حدود ۱۵ درصد در سالهای اخیر) از دیگر ملاكهای بخش تقاضای انرژی به شمار می‌روند.

الف ـ ۲ـ كاهش نقش آمریكا در تعدیل قیمت

عدنان شهاب، مدیر بخش تحقیقات اپك اظهار می‌دارد: "ما تصور می‌كنیم كه جهان تا سال ۲۰۲۵ به طور متوسط رشدی معادل ۵/۳ درصد در سال داشته باشد. در این میان پیش‌بینی می‌شود رشد اقتصادی كشورهای در حال توسعه ۵ درصد در سال و نزدیك به ۲ برابر رشد ۴/۲ درصدی كشورهای عضو OECD خواهد بود. بنابراین پیش‌بینی می‌شود تقاضای جهانی نفت تا سال ۲۰۰۵ نزدیك به ۲۸ میلیون بشكه در روز افزایش یابد و به ۱۱۰ میلیون بشكه برسد كه ۵/۱ درصد رشد سالیانه دارد." براساس این پیش‌بینی اگرچه كشورهای عضو OECD بالاترین میزان تقاضای جهانی نفت را به خود اختصاص خواهند داد، اما حدود ۸۰ درصد از افزایش تقاضای جهانی در طول ۲۰ سال آینده، مربوط به كشورهای در حال توسعه و در رأس آنها چین و هند خواهد بود. همچنین در تحلیل بخشی، در دو دهه آینده بخش حمل و نقل حدود ۶۰ درصد افزایش تقاضای جهانی نفت را به خود اختصاص می‌دهد. قابل توجه است كه مجموع سهم اروپا و آمریكا از تقاضای جهانی نفت طی دو دهه گذشته نزدیك به ۱۵ درصد كاهش داشته است. بدین ترتیب ملاحظه می‌شود كه تغییر نقاط مركزی اقتصاد جهانی موجب شده كه صادر كنندگان نفت بیش از پیش بازارهای آتی خود را در مشرق جستجو كنند و به خریداران بزرگ در حال توسعه مایل شوند. همین مسأله موجب كاهش تأثیر فشار دولت ایالات متحده برای جلوگیری از افزایش بهای نفت گردیده است. همچنین برخی مسائل سیاسی مانند تیره شدن روابط سیاسی عربستان با آمریكا و بدبینی سعودی‌ها موجب شده كه دیگر آمریكا نتواند به واسطهٔ عربستان (كه نقش رهبر را در كارتل اپك دارد) در تعدیل روند رشد قیمتها مداخله نماید. با توجه به چشم‌انداز اقتصادی ـ سیاسی جهان، انتظار می‌رود كه این كاهش نقش آمریكا در سلطه بر بازار نفت و مداخله در ساز و كار قیمت جهانی ادامه یابد. بدین ترتیب می‌توان آن را رفع مانع برای رشد بهای نفت دانست.

الف ـ ۳ـ كم كشش بودن عرضه و مشكلات تولید

اگرچه حدود چهار پنجم ذخایر اثبات شده نفت خام جهان در كشورهای عضو اپك واقع شده و بهره‌برداری از آنها به مراتب كم هزینه‌تر از ذخایر غیر عضو اپك است، اما برداشت فزاینده و مستمر از میادین نفتی و عدم سرمایه‌گذاری مناسب در دو دهه اخیر موجب نگرانی از جهت توانایی عرضه برای تأمین تقاضای آتی جهان شده است. یك جهت این نگرانی مربوط به ظرفیت‌های تولیدی و سرمایه‌گذاری بخش نفت است. مثلاً كشش عرضه برای بزرگترین صادر كننده نفت یعنی عربستان چندان بالا نیست و از حدود ۱۰ میلیون بشكه تولید بالفعل تا حداكثر ۱۵ میلیون بشكه ظرفیت بالقوه خواهد بود. در حالیكه اگر عربستان بخواهد نقش رهبری اوپك را در ۲۰۲۵ داشته باشد، باید ظرفیت عرضه ۲۵ میلیون بشكه در روز را داشته باشد زیرا پیش‌بینی می‌شود تولید اپك به حدود ۵۵ میلیون بشكه در روز برسد. جهت دوم نگرانی آن است كه اغلب میادین مهم نفتی جهان با پشت سر گذاشتن نیمه اول عمر خود، وارد نیمه دوم فعالیت شده‌اند كه در این نیمه هزینه‌های تولید به مراتب بیشتر خواهد بود. میادین كشف شده در سالهای اخیر نیز، اغلب كوچك و پرهزینه هستند و انتظار می‌رود توان تولیدی را به طور طبیعی كاهش دهند. توسعه میادین نفتی و افزایش توان تولید خاورمیانه كه در مجموع به كشش پذیری عرضه می‌انجامد، نیازمند همكاری كشورهای مصرف كننده با صادر كنندگان در جهت تأمین منابع مالی و تكنولوژی مورد نیاز می‌باشد.

الف ـ ۴ـ محدودیت بخش پایین دستی و ظرفیت پالایش

آنچه كه بیش از تقاضای نفت خام در بخش تقاضایی نقش آفرینی كرده، كمبود نفت سبك و شیرین و فرآورده‌های مهم پالایشی مانند بنزین است. زیرا افزایش ظرفیت‌های پالایشی جهان هماهنگ با افزایش تقاضا صورت نگرفته و كشورهای صادر كننده نفت نیز به دلیل ضعف مدیریت تكنولوژی و منابع مالی، قادر نیستند خلأ بخش پایین دستی را جبران نمایند. آمار نشان می‌دهد ظرفیت پالایشی جهان از اوائل دهه ۱۹۸۰ تاكنون رشد زیادی نداشته و از سوی دیگر به دلیل مهم بودن فرآورده‌های مرغوب پالایشی، افزایش تولید نفت خام كشورهای صادر كننده نتوانسته كاهش قابل توجهی در قیمتهای نفت پدید آورد. به بیان دیگر در اوضاع كنونی افزایش یا كاهش قیمت فرآورده‌های نفتی است كه موجبات نوسانات قیمتهای نفت خام را فراهم می‌كند. اكنون سرمایه‌گذاری جدی برای عرضه محصولات پالایشی اهمیت ویژه دارد زیرا هم افزایش تقاضای پیش‌بینی شده را جوابگو خواهد بود و هم جانشینی برای كاهش طبیعی منابع موجود نفت و اطمینان بخشی از ظرفیتهای اضافی به شمار می‌رود و هم سهم سود كشورهای صادر كننده را از ارزش افزوده بخش نفت بالا می‌برد و تا حدی زیانهای ارزان فروشی را جبران خواهد كرد. زیرا واقعیت آن است كه سطح اخیر قیمت نفت از نظر قیمتهای واقعی با توجه به نرخ تورم هنوز به سطح اواخر دهه ۱۹۷۰ نرسیده است.

الف ـ ۵ ـ نگرانی از تأمین نیاز آتی بازار جهانی

به گزارش دبیرخانه سازمان اپك تقاضای جهانی نفت از ۷۷ میلیون بشكه در روز در سال ۲۰۰۲ به حدود ۱۱۴ میلیون بشكه در ۲۰۲۵ خواهد رسید كه بیانگر ۳۷ میلیون بشكه تقاضای اضافی در روز است. سئوال مهمی كه اذهان مصرف كنندگان را به خود مشغول كرده، منابع تأمین تقاضای اضافی آتی است. این نگرانی را با عبارت "امنیت عرضه بلندمدت نفت" در گزارشهای جهانی خواهید یافت. براساس پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) سالانه باید ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در بخش‌های نفت و گاز صورت گیرد كه بخش اعظم آن برای حفظ ظرفیتهای كنونی است. این گزارشها حاكی است كه سهم منطقه كلیدی خاورمیانه از این سرمایه گذاریها بسیار كمتر از حد لازم می‌باشد.

---