پزشكی در ایران از روزگار كهن تا امروز

نخستین روز شهریور ماه, مصادف با سالروز بزرگداشت ابن سینا, به نام روز پزشك نامگذاری شده است به همین مناسبت گزارشی از سیر علوم پزشكی در ایران به همراه گفت وگویی با دكتر شمس شریعت تربقان, رئیس موزه ملی تاریخ علوم پزشكی جمهوری اسلامی ایران تهیه شده است كه به تاریخ پزشكی ایران باستان و پزشكی در دوران اسلامی می پردازد

تاریخ پزشكی ایران باستان

موضوع طب و طبابت و اطباء و بیمارستان و تاریخ آنها در ایران باستان، از علومی است كه اغلب مورخین به آن اشاره كرده اند. این علم مانند بسیاری از علوم دیگر در كشور ما از دوران قدیم و سپس در دوران هخامنشیان و اشكانیان و ساسانیان مقامی ارجمند داشته است. بزرگترین منابع طب دوران هخامنشی و قبل از آن، اوستا كتاب مقدس زرتشتیان و سایر كتب مذهبی آنان است.

در میان ایرانیان باستان، افسانه ها و حكایات فراوانی درباره طب و طبابت و اطباء وجود داشت.بر حسب عقیده زرتشتیان نخستین طبیب به نام ثریتا(Thrita) همانند ایمهوتپ(در مصر) و اسقلبیوس (در یونان) بوده است. در مكتب مزدیسنا كه با اندیشه زرتشت ایجاد شد، طریقه درمان و بهبود از طریق مذهب و روحانیت به مردم آموخته می شد. از دیگر مكاتب ایران باستان، مكتب اكباتان است كه حدود یكصد سال پس از زرتشت توسط یكی از شاگردان او به نام «سئناپور اهوم ستوت» تأسیس شد. او به همراه یكصد تن از شاگردانش به درمان بیماران می پرداخت. نقطه اوج شكوفایی پزشكی در ایران باستان تأسیس دانشگاه جندی شاپور(گندی شاپور) توسط شاپور اول فرزند اردشیر (۲۷۱-۲۴۱ پس از میلاد) پادشاه ساسانی است. او این دانشگاه را پس از پیروزی بر «والرین» ، امپراطور روم تأسیس كرد. بعدها در قرن ششم میلادی، خسرو انوشیروان پادشاه ساسانی به پیشرفت آن كمك بسیار كرد. در سال ۴۸۹ میلادی، دانشكده مشهور «ادس» شهری در نزدیكی مرز سوریه به علت شكنجه و آزار پیروان مذهب ارتودكس بسته شد و به دنبال آن مسیحیان به ویژه دانشمندان نسطوری به دربار شاه ساسانی پناه آوردند.در سال ۵۲۹ میلادی دانشگاه آتن نیز تعطیل شد و فیلسوفان نو افلاطونی آتن و اسكندریه نیز به ایران پناهنده شدند و در دانشگاه جندی شاپور كه به این طریق به اوج عظمت خود رسیده بود، به تعلیم و تدریس مشغول شدند. خسرو انوشیروان از كلیه دانشمندان مشهور جهان كه در دانشگاه جندی شاپور مشغول به كار بودند، مجمعی تشكیل داد كه می توان آن را نخستین آكادمی علوم پزشكی جهان دانست. دروس دانشگاه جندی شاپور به زبان های پهلوی و آرامی تدریس می شد. این دانشگاه در قرون هفتم و هشتم میلادی در پیشرفت پزشكی اروپای غربی به ویژه با ترجمه آثار دو خاندان پزشكی ایران به نام های بختیشوع(شامل شش نسل پزشك كه مدت ۲۵۰ سال دوام داشت) و ماسویه (شامل پدر و پسر) كه مسیحی نسطوری بودند كمك فراوانی كرد. در قرون بعد و با آغاز نبوت پیامبر اكرم(ص) باب جدیدی در پزشكی ایران و جهان گشوده شد.

پزشكی در دوران اسلامی

قدمت علم پزشكی در اسلام به زمان پیامبر اكرم(ص) و به ویژه در عهد دولت الهی ایشان در مدینه باز می گردد. دستورات موكد كلام الله مجید و توصیه های زیاد پیامبر(ص) در خصوص رعایت بهداشت و نظافت كه آن را جزیی از ایمان دانسته است، مضاف بر احكام كثیری كه برای پاكی مؤمن، طهارت، دوری از پلیدی و نجاست صادر شده است و به طور كلی دستورالعمل های دینی برای مواجهه انسان با طبیعت، جامعه و خویشتن، افقی را فراروی انسان هر عصر می گشاید كه توجه او را ضرورتاً به سلامت جسم و جان خویش معطوف می دارد.

آیات و اخبار منقول از معصومین(ع) در زمینه موضوعات مذكور، به تدوین چندین كتاب مستقل و مفصل خواهد انجامید كه البته بخشی از آن نیز صورت پذیرفته است. در این باب به ویژه توصیه های موكد بهداشتی و درمانی نبی اكرم(ص) و امامان معصوم(ع) به صورت مجموعه های پزشكی ویژه ای مدون شده كه از آن میان «طب النبی» ، «طب الصادق» و «طب الرضا» مشهور است. البته تذكر این نكته بی مناسبت نیست كه تعلیمات الهی اولیای دین از آنجا كه ناظر به سعادت دنیوی و اخروی انسان بوده است، لاجرم ناظر به سلامت جسمانی انسان نیز شده است وگرنه تفكیك و تمایز شأن پزشك از شأن اولیاء دین در بسیاری از روایات مورد تأكید قرار گرفته و خود آن بزرگواران، برای تعلیم عملی پیروان خویش، به پزشكان مراجعه می كردند. چنانچه حارث بن كلده پزشك معاصر رسول اكرم(ص) طرف توجه فراوان بود و از جانب آن حضرت و اولیای گرامی ایشان بارها به مردمی كه برای شفای بیماری خود ملتمس دعا بودند، توصیه می شد كه علاوه بر دعا، حتماً به پزشك مراجعه كنند. تأكید مكرر قرآن مجید و اولیاء دین به تعقل و تدبر و آموختن علم از گهواره تا گور در هر كجا- حتی اگر در چین باشد- موجب رغبت تام مسلمانان به علوم معنوی و مادی از جمله پزشكی شد و نهضت عظیم تألیف و ترجمه كتاب های علمی از زبان های سانسكریت، پهلوی، یونانی، سریانی و عبری، كوشش همگانی وسیعی در مدت دویست و پنجاه سال (۳۷۵-۱۲۵ هجری) بی سابقه ترین حركت فرهنگی در تاریخ بشر را رقم زد و طی آن جمیع میراث مكتوب فرهنگ ها و تمدن های پیشین را به عالم اسلام منتقل كرد.

وجود دو حوزه بزرگ و معتبر پزشكی آن روزگار در جندی شاپور و اسكندریه كه در مركز میهن اسلامی- دارالاسلام- قرار داشت، رسیدن به نتیجه مطلوب را بسیار آسان ساخت و ترجمه كتاب های پزشكی و تألیف مستقل آثار تخصصی در این زمینه توسط مسلمانان بسیار زودتر از سایر علوم صورت گرفت. پزشكان و مترجمان قرون اول و دوم اغلب غیر عرب و مسیحی بودند ولی رفته رفته جای خویش را به مسلمانان داده و در پهنه امت نوخاسته اسلام مستحیل شدند. نخستین ترجمه شناخته شده «تفسیر اهرن بن اعین القس» است كه در عهد امویان توسط یكی از اهالی بصره به نام «ماسوجویه» از سریانی به عربی برگردانیده شد و مورد توجه فراوان قرار گرفت. در اوان دولت عباسی، ابن مقفع ایرانی به ترجمه كتاب های طبی از پهلوی به عربی پرداخت و برمكیان نیز با تشویق مترجمان به ترجمه آثار علمی از زبان های خارجی، به ویژه ترجمه از متون سانسكریت اهتمام ورزیدند. مشهورترین مترجم این دوران «حنین بن اسحاق» است كه با مساعدت پسرش اسحاق ابن حنین، ترجمه معتبر یونانی و سریانی را عهده دار شد. او علاوه بر ترجمه، به كار طبابت نیز اشتغال داشت و یكی از پزشكان بزرگ عصر خود بود. در بحبوحه ترجمه كتب طبی بیگانه به زبان عربی، نهال پزشكی اسلامی جوانه زد و نخستین اثر طبی اسلامی به نام «فردوس الحكمه» توسط علی ابن ربن طبری در سال ۲۳۶ هجری تألیف شد. شهرت طبری، نه تنها بابت تألیف این اثر عظیم، بلكه به سبب پروردن شاگرد نابغه ای است كه بعدها شهرت جهانی یافت. شاگرد طبری به نام محمد بن زكریای رازی كه او را به غلط «جالینوس العرب» لقب داده اند، بزرگترین پزشك بالینی و تجربی عالم اسلامی و ایران است و آثار او و ابن سینا بیشترین تأثیر را در تاریخ پزشكی شرق و غرب جهان داشته است. علم پزشكی در میان مسلمین تا آنجا كه می دانیم وقتی به قرن سوم و چهارم و به محمدبن زكریای رازی می رسد، در اوج شكوفایی خویش است.

در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم، محمدبن زكریای رازی، شروع به تألیف كتب مهم طبی خود كرد. تعداد این تألیفات بیش از پنجاه و شش كتاب بزرگ و كوچك است. از این میان، مهمترین آنها «الحاوی» است كه دایره المعارف مفصلی در پزشكی محسوب می شود. او بنا به گفته خود پانزده سال شب و روز را صرف این كتاب كرد، به طوری كه این امر موجب ضعف بینایی و سستی عضلات او شد. آنچه از متن عربی باقی است، در حدود نصف كتاب است. این كتاب را شاگردان رازی پس از او به دستور ابن العمید از روی یادداشت های استاد مرتب كرده اند. اهمیت اساسی آن نخست به دربرداشتن اطلاعاتی است كه تا عهد مؤلف وجود داشته و دیگر آن كه رازی بسیاری از تجارب شخصی و یادداشت های بالینی خود را به آن افزوده است.پس از رازی یكی از پزشكان برجسته قرن چهارم، «ابوالحسن احمدبن محمدالطبری» پزشك ركن الدوله دیلمی است. كتاب مشهور «المعالجات البقراطیه» از آن اوست.پزشك دیگر قرن چهارم، «ابومنصور حسن بن نوح القمری» است كه از او كتاب «الغنی والحنی» در دست است. دوران پیری او مصادف با جوانی ابن سینا بود كه وی چندی در خدمت ابومنصور بوده است. از جمله بزرگان پزشكی پس از رازی، علی بن عباس مجوسی اهوازی، پزشك عضدالدوله است و كتاب مشهور او «كامل الصناعه فی الطب» معروف به «الطب الملكی» است.

ابوعلی سینا پزشك بزرگ پایان قرن چهارم و آغاز قرن پنجم و كسی كه پزشكی ایران اسلامی را كمال بخشید و به آن نظم منطقی و علمی داد، رسانه ها، جزوات و كتاب های متعدد پزشكی دارد كه از آن میان فقط «رساله نبض» ، «تشریح الاعضاء» و «رساله جودیه» به فارسی است. كتاب «قانون» او اعتبار عظیمی به پزشكی ایران بخشید.تا قرن پنجم در علم قرابادین و داروشناسی پیشرفت های بسیاری حاصل شد، از جمله آثار در این بخش، كتاب «قرابادین» اثر شاپور بن سهل گندی شاپوری در قرن سوم است كه به زبان عربی تألیف شده است. این كتاب در اواخر قرن سوم و تمام قرن چهارم و پنجم و قسمتی از قرن ششم در دكان های داروفروشان و بیمارستان های بغداد مورد استفاده بود تا این كه «قرابادین» ابن التلمیذ در قرن ششم جای آن را گرفت.كتاب قابل توجه در داروشناسی در قرن چهارم و پنجم كتاب «الابنیه عن حقائق الادویه» از ابومنصور موفق بن علی هروی است كه به فارسی تألیف شده است. از اواسط قرن پنجم تا ابتدای قرن هفتم چند اثر برجسته نوشته شده است كه مهمترین آنها به فارسی است.

---