تأثیر هنرپروران بر هنرمندان

هنرمندان عوام كه برای زیستن و بهتر زیستن مجالی در طبقه خود نمی یافتند به اجبار پا از مرزهای طبقهٔ خویش بیرون می نهادند محرومیت های اقتصادی و فرهنگی طبقه عوام كه باعث ناتوانی وجدان یا شعور طبقه ای شده بودند اجازه می داد كه اعضاء این طبقه به سهولت طبقه خود را رها كند و برای كار و معیشت به خدمت طبقه خواص بشتابد هنرمندان عوام هنگامی كه كمر به خدمت طبقات خواص می بندند دیگر مروج جهان بینی طبقه خود نیستند و هنر آنان دیگر هنر عوام به شمار نمی رود

پس از طی دوره تجانس ابتدائی در عرصه جامعه‌های انسانی دو طبقه یا دو قطب اصلی و به تناسب آن‌ها دو نوع جهان‌بینی پدید آمد: طبقه عوام با جهان‌بینی واقع‌گرایی و مثبت و طبقه خواص با جهان‌بینی واقع گریز. این دو جهان‌بینی پدید‌آورنده دو نوع هنر (خواص، تفننی و خیال‌پرور) و (هنر عوام، واقع‌بین و عملی) بودند و به مرور زمان هنر خواص هنر رسمی و رایج جامعه گردید. از آن زمان كه جامعه در جریان تكامل خود، تجانس نخستین را از كف داد و نظر از عمل جدا شد، هنر آفرینی به صورت حرفه‌ای درآمد و آثار هنری نوعی كالا به شمار رفتند. هنگامی كه تقاضای جامعه عرضه كالاها و خدمات گوناگون را ایجاب كرد، حرفه‌های متنوعی‌ زاده شدند و بر اثر آن‌ها هنرآفرینی نیز به عنوان حرفه‌ای كه برخی از نیازهای اجتماعی را برمی‌آورد، لزوم یافت. از آن پس، هنرمندان هر دو طبقه به تولید كالاهای هنری پرداختند ولی وضع این دو گروه یكسان نبود. هنرمندان خواص افراد معدود تن آسانانی بودند كه از سر تفنن هنر می‌آفریدند و هنرشان مورد استقبال طبقه آنان قرار می‌گرفت و باعث افزایش توانگری و توانائی طبقه ایشان می‌شد اما هنرمندان طبقه عوام همانند سایر گروه‌های آن طبقه مجال تفنن نداشته و ناگزیر از آن بودند كه با كار خود نان و آبی فراهم كنند. كار این گروه هنرآفرینی بود كه اما زندگی فرهنگی عوام هم‌چون زندگی عملی آنان دامنه و امكانات وسیعی نداشت و نگهداشت هنرمندان از توان عوام بیرون بود، ناگزیر این وضع، هنرمندان عوام را به خدمت طبقه خواص می‌كشانید.

هنرمندان عوام كه برای زیستن و بهتر زیستن مجالی در طبقه خود نمی‌یافتند به اجبار پا از مرزهای طبقهٔ خویش بیرون می‌نهادند. محرومیت‌های اقتصادی و فرهنگی طبقه عوام كه باعث ناتوانی وجدان یا شعور طبقه‌ای شده‌بودند اجازه می‌داد كه اعضاء این طبقه به سهولت طبقه خود را رها كند و برای كار و معیشت به خدمت طبقه خواص بشتابد. هنرمندان عوام هنگامی كه كمر به خدمت طبقات خواص می‌بندند دیگر مروج جهان‌بینی طبقه خود نیستند و هنر آنان دیگر هنر عوام به شمار نمی‌رود.

دیگر هنر عوام به شمار نمی‌رود. به این ترتیب در تاریخ جامعه دوره‌ای فرامی‌رسد كه هنرمندان به صورت آوازه‌گر و ستایشگر خواص درمی‌آیند و هنرآفرینی یكی از حرفه‌های مورد نیاز خواص می‌گردد. همان طور كه هنرمندان عوام الزاماً تن به خدمتگزاری خواص می‌دهند. خواص نیز خود را از استخدام آنان ناگزیر می‌یابند. زیرا هیچ گاه یارای آن ندارند كه بدون یاوری هنرمندان عوام، آثار هنری گوناگونی را كه وسیله تزیین زندگی و تحكیم امتیازات طبقه‌ای ایشان است، فراهم آورند و نیازهای هنری روزافزون خود را برآورند. پس به همان شیوه كه برای رفع حاجت‌های عملی خود از عوام سود می‌جویند، برای خرسند ساختن نیازهای نظری و از آن جمله احتیاجات هنری خویش نیز عوام را به كار می‌گیرند، در گذشته، دربارها برای بلند آوازه ساختن خود و بیم دادن مخالفان و دشمنان به هنرمندان عوام نیاز داشتند.

حكومت‌ها مخصوصاً حكومت‌های نوبنیادی كه هنوز قوام كافی نگرفته بودند در گردآوردن هنرآوران سخت می‌كوشیدند. وظیفه هنرمندان دربارهای قدیم برابر وظیفه دستگاه‌های تبلیغی حكومت‌های كنونی و به همان اندازه مورد لزوم بود. مثلاً جباران یونان باستان برای توجیه حكومت‌های نامشروع خود دربارهای پرزرق و برق به وجود آوردند و به بذل و بخشش پرداختند و از هنرها حمایت نمودند. هنر وسیله‌ای بود كه آوازه توانگری و توانائی آنان را به گوش مردم می‌رسانید و جامعه را تحذیر و مرعوب می‌كرد صدها شاعر در دربارهای جباران گرد آمدند. در دنیای اسلام خلفای اموی برای تبلیغ عظمت خویش قصه‌گویان و خطیبان و شاعران را به كار گماردند و مدیحه‌سرائی عهد جاهلی را كه در صدر اسلام رواج افتاده بود، احیاء كردند. هم چنین خلفای عباسی رسماً شاعران را مأمور تبلیغ عظمت خود گردانیدند و در نتیجه آن مدح و ذم شاعرانه رواج یافت نخستین فرمانروایان ایران اسلامی نیز خود را در برابر خلفا و مردم نیازمند تبلیغ می‌یافتند. مثلاً محمود غزنوی كه ایرانیان را با قوم خود «تركان» بر سر مهر نمی‌دید به دین‌داری و مردم‌داری تظاهر می‌كرد و به وسیله شاعران دین‌داری و مردم‌داری دروغین خود را به رخ مردم می‌كشید. بیشتر قصیده‌هائی كه عنصری و فرخی در ستایش او سروده‌اند در واقع پاسخ‌هائی هستند كه به طعن و لعن مخالفان او داده شده است.

در بسیاری از دوره‌های تاریخ اروپا نیز وضع به همین منوال است چنان كه لوئی چهاردهم (راسین) را مورخ دستگاه خود و (لوبرون) و ]واندرمولن[ را نقاش وقایع دربار خود گردانید لوئی شخصاً آنان را به اردوگاه‌ها می‌برد و جزئیات حوادث نظامی را برایشان شرح می‌داد تا درست به عظمت او پی ببرند و به دقت آن را به روی كاغذ و پارچه آورند و به جامعه اعلام كنند. چون وضع استخدامی هنرمندان یكی از عواملی است كه‌ آنان را به ترك جهان‌بینی و هنر طبقه خود می‌كشاند، هنرپروران یا بهتر بگوئیم قشرهای هنرپرور طبقات بالای جامعه نقش بارزی در تاریخ هنر جامعه ایفا می‌كنند و از این رو شناخت تحولات آن قشرها برای شناخت تحولات جامعه ضروری است. هنر همیشه برای آد‌م‌ها به وجود می‌آید و سنجش آن بدون سنجش شخصیت آدم‌هائی كه منظور هنرمند بوده‌اند، امكان نمی‌پذیرد. هنرآفرینی بسته به وجود هنرمند است و ظهور هنرمند مستلزم وجود مردم هنرپذیر است. اگر هنرپذیرانی در میان نباشند، هنرمندان ناگزیر از سكوت می‌شوند و هنر دست كم ـ هنر بزرگ ـ به بار نمی‌آورند زیرا هنرمند مانند هر انسان دیگر برای زنده ماندن و پروردن و نمایاندن شخصیت خود، خواهان آن است كه دسترنج یا متاع او خریدارانی داشته باشد و اگر از اعتناء و استقبال و تشویق دیگران محروم ماند، خواه و ناخواه به خود و به جامعه بدبین و بی‌اعتماد می‌شود، در كار خود قاصر می‌شود و به نومیدی و خاموشی می‌افتد (دورِست Dorest) تا زمانی كه از حمایت دیگران برخوردار نشد، لب به سخن وانكرد حتی هنرمندان توانای مستقلی مانند (شلّی) در آغاز كار كه از جامعه مهری ندید، چنان رنجید كه بسیاری از آثار او به تلخی و تیرگی گرایید. محال است كه یك اثر هنری به هنرپذیر یا هنرپذیرانی متكی و متوجه نباشد. هیچ هنرمندی نیست كه فرزند زمان خود به شمار نرود. اگر هنرمندی به ظاهر از جامعه عصر خود دور باشد باز باطناً موافق مقتضیات اجتماعی خویش به فراخور طبقه یا گروهی از جامعه هنر می‌آفریند. حتی هنرمندی كه آثارش پس از مرگ او اهمیت می‌یابند، تابع زمان خویش است و از برخی از گروه‌های جامعه خود الهام می‌گیرد. ادعای هنرمندی كه اثر خود را در خورآیندگان می‌داند، صرفاً حاكی از فقر محتوای اثر اوست.

آثار باخ و موتسارت و بتهوون و چایكوفسكی كه در عصر ما سخت بلند آوازه و خواستنی هستند در عصر آفرینندگان خود نیز مفهوم و مقبول جامعه بودند. هنرمند به هیچ‌ روی نمی‌تواند به فكر اعتنا و استقبال آیندگان از توجه و حمایت معاصران خود چشم پوشد، زیرا هنرمند با وجود استغراق در دنیای خیال خود، نیازمند ناظر و مشوق زنده و واقعی است. بنابر این هنرآفرینی، جریان یا رابطه‌ای است بین هنرمند و هنرپذیران به وساطت اثر هنری، هنرمند استاد ارتباط اجتماعی است و هنر چیزی نیست مگر وسیله‌ای عالی برای ارتباط انسانها. بسیاری از هنرمندان خود متوجه لزوم وجود هنرپروران بوده‌اند (متنبی) شاعر عربی‌گوی توانا تنزل هنر را معلول تنزل ذوق خریداران هنر می‌دانست. هنرمندان به سبب احتیاج خود به هنرپذیر كه وجهی از احتیاج انسان به انسان است، كوشش‌ها كردند تا مورد لطف جامعه یا بعضی از قشرهای آن قرار گیرند (سروانتس) بزرگ برای جلب توجه عموم به كتاب (دون كیشوت) دست به انتشار جزوه‌ای زد و در آن اعلام داشت كه كتاب او سراسر به خواص ریشخند می‌زند. (لارنس استرن) نویسندهٔ قرن هیجدهم انگلیس از بانوی متنفذی كه با او دوست بود،‌ خواستار شد كه برای او تبلیغ و ظهور یك نویسندهٔ بزرگ را به بزرگان لندن اعلام كند.

در سال ۱۷۵۰ برای محبوب كردن نمایش‌نامه (ولتر) به نام (اورست Orest) و در ۱۷۷۳ برای تأمین موفقیت دومین كمدی اولیورگلد اسمیت جمعی استخدام شدند تا در تالار نمایش میان تماشاگران بنشینند و در مواقع لازم كف بزنند و هلهله كنند و مجلس را گرم نمایند. در عصر ما هنرمندان با وسائل تبلیغی گوناگون از مقالات انتقادی و آگهی‌های روزنامه‌ای و رادیوئی و تلویزیونی و سینمائی تا خودنمائی‌های ناهنجار و زننده در صدد شناساندن خود به جامعه برمی‌آیند.

بی‌تردید هنرمندی كه در خدمت هنرپروری به سر می‌برد به خواست او هنر می‌آفریند. یعنی هنرپرور به طور مستقیم و غیرمستقیم چگونگی محتوا و حتی صورت اثر او را تعیین می‌كند. هنرمندی كه می‌خواهد موافق دیدگان بزرگان جامعه به جهان بنگرد ناچار است مانند آنان بیندیشد و مانند آنان اندیشهٔ خود را بیان كند. به این جهت هنرمند خواه از طبقه پایین باشد یا از طبقه بالا ناگزیر از آن است كه دانسته یا ندانسته موافق مقولات جهان‌بینی هنرپذیران خود به جهان بنگرد و هنرورزی كند. به قول عنصرالمعالی بر او واجب بود كه از طبع ممدوح خود آگاه باشد كه او را چه خوش آید زیرا: (تا تو آن نگوئی كه او خواهد او ترا آن ندهد كه تو را باید) از اینجاست كه هنرمندان خدمتگزار طبقه بالا هر كه باشند دیر یا زود به آفات ادراكی و عاطفی به فرجامی كه سابقاً در بیان ویژگی‌های هنر خواص نام برده‌ایم گرفتار می‌آیند.

فرمانروایان ایران اسلامی در آغاز كه برای رهائی از استیلای عرب، برانگیختن غرور قومی ایرانیان را لازم دانستند، شاعران مدح‌گو را در دربارهای خود گرد آوردند و به وسیله آنان در جامعه ندا در دادند كه اینان بازمانده یا بازآورنده عظمت از كف رفته ایرانند. پس شوكت امیران موضوع اصلی قصاید شد. ولی از قرن نهم هجری به بعد چون دین و مخصوصاً مذهب شیعه برای تحكیم حكومت لزوم یافت ستایش رهبران مذهب شیعه تدریجاً جای مدح امیران را گرفت. البته پیش از قرن نهم نیز برخی قصیده‌های دینی سروده شده‌اند. چنان كه كسائی مروزی در اواخر قرن چهارم هجری به مدح دینی همت گماشت و پس از او هم بسیاری از شاعران قطعه‌هائی مخصوصاً به قافیهٔ (الف) سرودند و در آغاز دیوان خود آوردند ـ اما اینگونه مدیحه‌های دینی تا قرن نهم نسبت به مدایحی كه درباره ایران سروده می‌شد ناچیز بودند. در تاریخ عالم آرای عباسی آمده است كه محتشم كاشانی به مدح شاه طهماسب صفوی پرداخت. اما شاه مدح را خوش ندانست و خواستار مدح امامان شد. پس موضوع مدح مداحان تغییر كرد و (امام ستائی) به حدی رونق یافت كه شاعری به نام (ملاشانی) چون شعری در مدح‌ علی‌بن‌ابیطالب سرود هم وزن خود از شاه عباس صفوی طلا گرفت.

گلایل پژند

---