دین و اخلاق تامین کننده اعتدال فرد و جامعه

دین و اخلاق در دوره های مختلف تاریخ و جوامع بشر نقش مثبت و موثری بر رفتار و کردار بشر داشته و هر فرد با خودسازی و تهذیب نفس می تواند به یک زندگی مطلوب برسد به اصطلاح هر یک از افراد جامعه و خانواده, جامعه به خودی خود اصلاح می شود و از بسیاری از انحرافات و بزه کاریها جلوگیری شده و جامعه به تعادل و آرامش می رسد

بر اساس ادیان الهی، از جمله دین مبین اسلام، انسان موجودی است که دارای دو بعد الهی و مادیست و برای انجام هدف و رسالت مهمی از دنیای ملکوتی، به جهان مادی آمده است و به دلیل اهمیت رسالت و هدفی که دارد، خداوند استعدادها و توانایی های زیادی را در نهاد او قرار داده است.

بشر با قدرت تفکر و اندیشه، توانسته به پیشرفتهای بزرگی دست پیدا کند. قران درباره هدفمند آفریده شدن انسان می فرماید: «اَفَحَسِبتُم اَنّما خَلَقناکُم عَبَثاً و انّکُم اِلَینا لا تُرجَعون(۱)» آیا پنداشتید شما را بیهوده آفریدیم و بسوی ما باز نخواهید گشت.

اط سوی دیگر خداوند انسان را آزاد آفریده و می تواند مسیر زندگیش را تعیین کندو اگر بخواهد می تواند سرنوشت خود را تغییر دهد. قران کریم در این زمینه می فرماید: «انّا هَدَیناهُ السَّبیلَ اِمّا شاکِراً و اِمّا کفوراً(۲)» ما راه را برای انسان نشان دادیم یا راه هدایت را بر می گزینند یا بیراهه می رود و در مقابل راه خدا می ایستد و موضع مخالف می گیرد.

پس انسان به جهت وظیفه و رسالتی که بر عهده دارد، موظف است با اتخاذ روشی صحیح، استعدادهای بالقوه خود را شناسایی کند و آنها را به فعلیت برساند و برای رسیدن به این هدف، ابتدا باید خود را بشناسد و تنها از طریق ایمان به خدا و خودشناسی به سعادت و رستگاری برسد و از راه شناخت و معرفت خداوند و «خودشناسی» به بالاترین درجه کمال انسانی برسد.

متاسفانه در عصری که ما در آن به سر می بریم عواملی چون پیشرفت سریع تکنولوژی و غرق شدن در زندگی ماشینی، همچنین توجه یک جانبه به مادیات، باعث شده تا انسان اغلب در غفلت و بی خبری بسر برد و دچار خود فراموشی شود، نتیجه آن چیزی جز افزایش تشویش و اضطراب، بی عاطفگی و بیماریهای روحی و روانی نیست، تا جائیکه می بینیم در اثر بی توجهی به معنویات و عدم خودشناسی هر روز بر مشکلات و سختی های زندگی افزوده می شود.پس تنها راه رهایی انسان، بازگشت به اصل خود و توجه به معنویات و خودشناسیست.

امام صادق (ع) می فرماید:

«مَن عَرَفَ نَفسهُ کانَ بغیرَهُ اَعرف»(۳) کسیکه خود واقعی خویش را شناخت به دیگران عارف تر و داناتر خواهد گردید در چنین موقعیتی آن ارتباط عمیق بین خود و انسان و خدا برقرار خواهد گردید و انسان، در صلح، امنیت و آرامش بسر خواهد برد.

● انسان کامل

انسان کامل که در قرآن از آن به امام تعبیر شده است انسانیست که بتواند تمام ارزشهای انسانی خود را بطور هماهنگ رشد و تعالی بخشد و به بالاترین مقام انسانی برسد.

تعبیر انسان کامل در ادبیات اسلامی تا پیش از قرن هفتم هجری دیده نشده این تعبیر را نخستین بار، عارف نامدار، محی الدین ابن عربی آورده است.

نامهای انسان آرمانی یا انسان ایده ال که در امروز در بیان دانشمندان غربی نیز مطرح است به مفهوم انسان کامل است و این دانشمندان آن را از جنبه های مختلف، مورد بحث قرار داده اند.

عرفا مصداق انسان کامل را انبیای خدا و اولیای حق ذکر کرده اند برخی از عرفا «ولی»(۵) را نمونه ی انسان کامل می دانند و برخی از عرفا پیامبر و امامان معصوم را مصداق و نمونه ی «ولی» دانسته اند.

انسان که از روح و جسم ترکیب شده است برای رسیدن به کمال انسانی نیازمند پرورش روح خود است پس معلولیت و نقص جسمی،نقص در شخصیت محسوب نمی شود و مانعی برای رسیدن به کمال نیست.

استاد مطهری در کتاب خود، «انسان کامل» دیدگاههای مکاتب مختلف دنیا را مورد نقد و بررسی قرار داده اند سپس برتری دیدگاه اسلام را بر سایر مکاتب جهان، با استدلال و منطق شرح داده اند.

● خودسازی راهی برای رسیدن انسان به کمال و تعالی

خودسازی یعنی تهذیب نفس و پرورش ابعاد مختلف شخصیت انسانی که با ذات و فطرت بشر هماهنگ باشد. خودسازی دارای دو بعد نظری و عملیست و امکان رشد و تکامل انسان در اسلام از طریق توجه به هر دو بعد نظری و عملی میسر می شود.

اکثر مشکلات زندگی و غم ها و ناراحتی های روحی، ناشی از خلق و خوی بد و صفات ناپسندیست که در وجود آدمیست و روح و روان او را آزرده می کند و انسان برای رهایی از آن باید تلاش کند و گاه ناچار است برای خودسازی ریاضت های سختی را تحمل کند اما هر فرد با ایمان با تکیه بر توکل خداوند و صبر و استقامت می تواند این مسیر را با موفقیت به پایان رساند.

عواملی که در «خودسازی» موثرند به دو دسته تقسیم می شود:

الف) عوامل بیرونی

ب) عوامل درونی

عوامل درونی عبارتند از:

۱) خودشناسی

۲) مسیر شناسی

۳) آینده نگری

۴) مسئولیت شناسی

▪ خودشناسی:

« خودشناسی» بهترین راه براس رسیدن به کمال انسانی و بهترین شیوه برای شناخت عالم هستی و راه درست خداشناسی است. چنانچه در این حدیث شریف «مَن عَرَفَ نَفسهُ فقد عَرَفَ رَبَهُ» خودشناسی را مقدمه ی شناخت پروردگار دانسته است. حضرت علی (ع) در اهمیت خودشناسی فرموده اند: «افضل المعرفة الانسان نفسهُ» برترین معرفت آن است که انسان نفس خود را بشناسد.

پس خودشناسی یعنی شناخت "خود واقعی" و در پیش گرفتن اخلاق نیکو و حسن خلق و رعایت اعتدال و میانه روی در زندگی. علاوه بر آن انسان نیازمند الگوهایی است که به بالاترین مراحل کمال رسیده باشند و پیامبران و امامن معصوم بهترین الگو برای پیروی هستند زیرا در علم و اخلاق و معرفت مراحل عالی کمال انسانی را طی کرده اند و به صفات الهی آراسته شده اند.

هرگاه انسان از حقیقت خود دور شود و نگاهه غبرواقعی به خود داشته باشد در حقیقت از معنویت و عظمت و کرامت انسانی خود غافل شده و بسوی لذتهای زودگذر مادی و صفات حیوانی گرایش پیدا می کند و در اثر نامانوس بودن با عالم معنا به لذت های پست و حقیر مادی بسنده می کند و همواره در اضطراب و تشویش بسر می برد.

▪ مسیر شناسی

انسان برای رسیدن به کمال و کشف و شکوفایی استعدادهای خود باید بهترین مسیر را برگزیند که با فطرت و خلقتش هماهنگ باشد و این همان مسیر دین و توحید و اسلام است.

▪ آینده نگری

آینده نگری از ویژگی های انسان است. این مشخصه به آدمی کمک می کند تا با پشتوانه ی عقل و اندیشه مسیر حرکت و تعالی خود را طوری برگزیند که در آینده دچار مشکل نشود.

▪ مسئولیت شناسی

چون انسان در انتخاب راه و روش زندگی آزاد است پس باید مسئولیت اعمالی را که انجام می دهد بپذیرد البته انجام مسئولیت های بنحوی درست مستلزم آنست که ابتدا هر کس از مسئولیت خودآگاه باشد و این امر از راه خودسازی میسر می شود.

علاوه بر عوانل درونی تعدادی از عوامل بیرونی هم هستند که در انسان به کامل و رشد یاری می کنند که عبارتند از:

۱) ایمان به خدا

ایمان داشتن به خداوندی علیم و بصیر که شاهد و ناطر همه ی اعمال انسان است و از باطن همه ی بندگان خود آگاه است و کمترین خطای انسان از دید او پنهان نیست، آدمی را در مسیر حق هدایت می کند و انسان را موظف می کند تا در جهت رضای حق قدم بردارد در این باره آیات زیادی در قران کریم آمده است:

«وَ تقوا اللهَ واعلَموُا اَنَّ اللهَ بِکُلِّ شیٍ عَلیم»(۷) تقوای الهی داشته باشید و بدانید خداوند بر همه چیز آگاه است.

۲) ایمان به ملائکه و نگهبانان الهی

علاوه بر این برای خودسازی انسان باید ایمان داشته باشد که ملائکه و نگهبانانی هستند که شاهد اعمال انسانند و تدبیر جهان به دست آنان است.

۳) ایمان به روز رستاخیز و قیامت

ایمان به روزی که به همه ی اعمال انسان رسیدگی خواهد شد نیز نقش مهمی در کمال انسانی و خودسازی دارد.

۴) شناخت هدف

از آنجائیکه انسان آزاد و مختار آفریده شده و از طرف دیگر آفرینش او هدفمند بوده پس ایتدا باید خود را بشناسد تا بتواند مسیر درست را برگزیند.

● موانع تکامل و خودشناسی

بطور کلی هر چیزی که مانع جلب رضای پروردگار باشد و انسان را از خداوند دور کند از موانع تکامل محسوب می شود، از جمله این موارد جهل به خود و معرفت نداشتن به نفس عامل مهمی برای دور شدن انسان از قرب الهی و رشد اوست.

آراسته نبودن به اخلاق توحیدی و دچار کبر و غرور و خودخواهی شدن و خوار و حقیر شمردن دیگران، توجه و وابستگی بیش از حد به مسائل مادی و جاه م مال و شهرت دنیا، از جمله عوامل دور شدن از خدا و در نتیجه دور شدن از رشد و تکامل انسان است. ادامه ی این وضع در نهایت منجر به غفلت و بیخبری از معنویات و گرفتار شدن در زندگی حیوانی می شود و سدی برای خودسازی و تکامل است. برای مقابله با این مسئله انسان باید زندگی ساده و بدور از تجملات و تشریفات را جایگزین کرد.

در قران آمده است: «قَد اَفلَحَ مَن زَکّها و قَد خاب مَن دسّیها» رستگاری برای کسی است که مهذّب باشد و شقاوت و بدبختی برای کسانی است که صفات ناپسند دارند.

● نقش ایمان در اخلاق و اعتدال و میانه روی

هرچند برخی ادعا می کنند که انسان می تواند با هدایت عقل و کسب دانش مسائل اخلاقی را کسب کند اما باید گفت هرچند وجود این عوامل در این راه موثر است اما کافی نیست زیرا برای هدایت بشر، از پشتوانه ی ایمان برخوردار بودن و به مبدا و معاد ایمان داشتند ضروری است.

نقش سازنده و ارزشمند ایمان بر هر فرد خردمند و با انصاف آشکارست و سر منشا بسیاری از بیماریهای روحی و روانی، بی اعتقادی نداشتن ایمان به خداست.

دکتر "لینگ" روانشناس می گوید:

«دریافتم که مردم بی دین خودخواه تر، خودبین تر، متلوّن تر، غمگین تر و ناکام تر از آنهایی هستند که ایمان مذهبی دارند.»(۸)

ایمان نیرویی است که افسردگی و اضطراب روحی و غم و اندوه، نا امیدی و ترس را از میان می برد و مومن با تکیه بر ایمان و یاری خداوند با کمک صبر و شکیبایی و توکل بر خدا و آرامش خاطر بر مشکلات فائق می شود و هیچگاه دچار یاس و اندوه همی شود. از طرفی نداشتن ایمان، منجر به ناراحتی های روحی و فشارهای روانی شدید می شود تا جائیکه شخص را به استفاده از مواد مخدر و حتی خودکشی می کشاند.

یکی دیگر از نشانه های ایمان و تاثیر آن بر اخلاق، اعتدال و میانه رویست. میانه روی و دوری از افراط و تفریط در اسلام از خصلتهای م.من است، چنانچه پیامبر (ص) فرموده اند: «خیرِ الامور اوسطها» بهترین روش میانه رویست. در اسلام افراط حتی در امور معنوی مثل عبادت بیش از حد که مانع انجام کار روزمره و کسب روزی باشد هم جایز نیست، استاد کطهری می گوید: «این یک نکته است که غالبا انسانها و جامعه ها از راه گرایش صد در صد به گمراهی کشیده نمی شوند بلکه از افراط در یک حق به فساد کشیده می شوند.»(۹)

در پایان می توان نتیجه گرفت که دین و اخلاق در دوره های مختلف تاریخ و جوامع بشر نقش مثبت و موثری بر رفتار و کردار بشر داشته و هر فرد با خودسازی و تهذیب نفس می تواند به یک زندگی مطلوب برسد به اصطلاح هر یک از افراد جامعه و خانواده، جامعه به خودی خود اصلاح می شود و از بسیاری از بیماریها، انحرافات و بزه کاریها جلوگیری شده و جامعه به تعادل و آرامش می رسد.

هما آقا جعفری

مدرس دانشگاه

پی نوشت:

۱. سوره مومنون / ۱۱۵

۲. سوره انسان / ۳

۳. نگرش برخورد نوعی انسان، رضا رمضانی گیلانی، صفحه ۳۸، به نقل از فهرست عرعرص ۳۸۷ ش ۲۹۳۵

۴. انسان کامل از نگاه امام خمینی و عارفان مسلمان، صفحه ۳۶

۵. "ولی" در اصطلاح متصوفان به کسی اطلاق می شود که به مرحله ی اعلای سلوک رسیده باشد (فرهنگ معین)

۶. کگرش برخورد نوعی انسان

۷. سوره بقره / ۲۳۱

۸. سیمای مومن در قران و حدیث، صفحه ۵۷ و ۵۸

۹. انسان کامل، استاد مطهری، صفجه ۴۴

منابع:

۱. انسان کامل – استاد مطهری – انتشارات صدرا – چاپ دهم – سال ۱۳۷۳

۲. انسان کامل از نگاه امام خمینی و عارفان مسلمان – محمد امین صادقی ارزگانی – ناشر موسسه بوستان کتاب قم – چاپ اول – ۱۳۸۲

۳. اخلاق و خودسازی در مکتب قران و اهل بیت – آیت الله حسین مظاهری – انتشارات پیام آازدی – چاپ اول – سال ۱۳۵۷

۴. خودسازی از استاد اسدالله بیات- چاپ گوته – چاپ سوم – بهار ۷۶

۵. اخلاق از دیدگاه قران – استاد اصغر حسینی تهرانی – ناشر موسسه حضرت صاحب الزمان (عج) – چاپ اول – سال ۱۳۸۲

۶. انسان شناسی – محمود رجبی – مرکز انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی- چاپ صدف – چاپ چهارم – سال ۱۳۸۲

۷. سیمای مومن در قران و حدیث از ابوالفضل بهشتی – ناشر موسسه بوستان قم – چاپ اول – سال ۱۳۸۲

۸. نگرشی بر خود نوعی انسان – رضا رمضانی گیلانی – ناشر انتشارات موسسه فرهنگی فجر ولایت – چاپ اول – سال ۱۳۷۹