و خدا زن را آفرید

نگاهی به نشست «زن و سینما» در حاشیه جشنواره فیلم کوثر

در آستانه برگزاری سومین دوره جشنواره فیلم کوثر در مشهد، نشست‌های تخصصی «زن و سینما» از یازدهم تا سیزدهم آذرماه، در تالار دانشکده هنرهای کاربردی دانشگاه هنر برپا شد.

در این نشست سه روزه گروهی از کارشناسان، سینماگران وصاحب نظران به تبیین دیدگاه‌های خود در زمینه «زن» و «هویت زنانه» در سینمای ایران جهان پرداختند.

‌● نخستین روز، سیمای زن در سینمای غرب

بارش سنگین باران پاییزی در تهران کلاف سردرگم ترافیک شهر را پیچیده‌‌تر از پیش ساخت. تا جایی که گروهی از مدعوین و سخنرانان روز اول نشست، با ساعت‌ها تاخیر به محل دانشگاه هنر رسیدند و مراسم با مدتی تاخیر و با حضور نیمی از مهمانان آغاز شد. در ابتدا محمد تقی فهیم منتقد سینما و مجری جلسه طی سخنانی کوتاه، لزوم برگزاری جلساتی برای تحلیل و بررسی نقش و جایگاه زن در سینمای ایران و جهان را یادآور شد.شمقدری در سخنان خود با اشاره به شاخص‌های اخلاقی و شخصیتی فیلم‌های سینمای ایران گفت: «این شاخص‌ها امروز در وضعیت بهتری قرار دارند».

او که بر خلاف عنوان روز نخست نشست «سیمای زن در سینمای غرب» بیشتر درباره سینمای ایران سخن می‌گفت، ناگاه از مسیر بحث خارج شد و در موضع سخنگوی هنری دولت و مدافع سیاست‌های وزارت ارشاد قرار گرفت. شمقدری با اشاره به تعداد اندک فیلم‌های توقیف شده نسبت به کل تولیدات (!) گفت: «گروهی از فیلم‌های توقیف شده حتی در جمع صاحب‌نظران و دست‌اندرکاران سینما هم مورد تایید نبودند و درخواست کردند که از نمایش آنها جلوگیری به عمل آید... هر حوزه‌ای مسائل خود را دارد و آن چه امروز در صدا و سیما به عنوان سریال نمایش داده می‌شود حاصل تعامل فیلمنامه‌نویس، کارگردان و تهیه کننده است، مدیران هم با آن موافقت می‌کنند... دولت از راهکار‌هایی که در موارد مختلف ارائه شود استقبال می‌کند. اما در این مدت هیچ راهکاری از سوی اهالی هنر ارائه نشده است».

‌● در ستایش محافظه کاری

مینو فرشچی فیلمنامه‌نویسی که دعوت اغلب مجامع و محافل را می‌پذیرد، اما سعی می‌کند کمتر از همه حرف بزند دیگر مهمان این بخش بود. او که همواره می‌گوید ترجیح می‌دهد بیشتر شنونده باشد، در سخنان کوتاه و مختصری به غیر واقعی بودن چهره زن مسلمان در سینمای غرب اشاره کرد و اغراض سیاسی را در این امر دخیل دانست. فرشچی در پایان سخنانش از مدت زمان زیادی که جوانان پای تلویزیون می‌گذرانند ابرازنگرانی کرد. در حالی که ساعتی پیش وزیر آموزش و پرورش استعفا داده بود، خانم مهری سویزی مشاور وزیر طی سخنانی اندیشه فمینیسم، ریشه‌ها و انواع آن در محصولات بصری جهان را نقد و تحلیل نمود.

از ابتدا قرار بود منتخبی از فیلم‌های ۱۳۵ ثانیه‌ای راه یافته به جشنواره کوثر در پایان هر نشست به نمایش درآید. اما با توجه به تاخیر ۷۵ دقیقه‌ای برای آغاز جلسه و دیر رسیدن مهمانان، این بخش در معرض حذف قرار گرفت. هر چند با اصرار برخی از شرکت‌کنندگان در جلسه، نمایش فیلم‌ها در آغاز یا پایان هر جلسه برقرار شد. برخی از این فیلم‌های کوتاه با ایده‌های ناب و موجز خود، فضای رسمی ‌و آکادمیک جلسات را تلطیف کردند.کلیپ گزارش گونه‌ای هم از نظرات بانوان درباره سینما و نقش زن در فیلم‌ها و سریال‌ها پخش می‌شد. گزارشی تصویری که به لحاظ ریتم و سبک تدوین جذاب بود، اما در تکرار هرروزه تاثیر خود را از دست داد.

● ساز مخالف

دومین نشست روز اول در فضایی گرم‌‌تر از جلسه قبل و با حضور چهار مهمان تازه آغاز شد. در این جلسه دکتر محمد علی رامین مدرس دانشگاه با اشاره به عناصر اصلی سازنده محتوای فیلم‌های غربی (خشونت، ترس، نفرت، شهوت و خیال) گفت: «در این آثار زن یک عنصر محوری است. در گروهی از این فیلم‌ها زن عامل خشونت نیست، اما بهانه خشونت ورزی می‌شود. زن در سینمای غرب گاه مظهر ترسیدن است و گاه عامل آن». منوچهر محمدی تهیه کننده سینما هم برگزاری جشنواره را به فال نیک گرفت و افزود: «در شرایط کنونی جامعه مطرح ساختن بحث زن و جایگاهش در سینما،برای جا افتادن برخی حرف‌ها و نکات امر پسندیده‌ای است... زن در نگاه دینی و شرقی جایگاه ویژه‌ای دارد، اما چرا در واقعیت جامعه ما این گونه نیست؟... در سینمای ایران دایره‌ای از محدودیت‌ها در نمایش زن داریم. منظورم صرفا حجاب نیست، بلکه تمامیت توانایی زنان در سینمای ما دیده نمی‌شود. چون بلافاصله به گرایشات فمینیستی متهم می‌شویم».

حبیب‌الله بهمنی فیلمنامه نویس و کارگردان نیز در ادامه مراسم با اشاره به واقعیت و ویژگی‌های رسانه سینما گفت: «سینما به شکلی بازتاب دهنده واقعیت‌هاست و مجموعه آثار موجود، نسبت ما و سینمای ما با واقعیت‌ها را تبیین می‌کند... سینمای ما به نوعی زیر مجموعه سینمای غرب است و اغلب آثار متاثر از فضای فرهنگ غربی هستند». حضور رخشان بنی اعتماد فضای سرد جلسه را شکست.

به ویژه آنکه بنی اعتماد تصمیم گرفت از موضعی مخالف با دیگر سخنرانان وارد بحث شود. او ابتدا فلسفه برگزاری جشنواره اختصاصی برای زنان را زیر سوال برد و گفت: «همیشه امیدوار بودم جشنواره‌ای بر اساس جنسیت برگزار نشود. تفاوت‌های میان جشنواره زن و جشنواره‌های دیگر را نمی‌فهمم.مهم تفکر است که معطوف به زنانگی یا مردانگی نیست... در شعار خیلی حرف‌ها زده می‌شود اما به لحاظ قانونی و حقوقی جایگاه زن در سینما جای بحث دارد». او با اشاره به اینکه همواره از فساد غرب سخن گفته و اختراعات، اکتشافات و هنر غرب را نادیده گرفته‌ایم، افزود: «امروز بحث بر سر این است که واقعا وظیفه سینما چیست؟ آیا باید واقعیت جامعه را به تصویر بکشد یا در مقام موعظه قرارگیرد؟»

● روز دوم سیمای زن در سینمای شرق

دومین روز نشست با عنوان «سیمای زن در سینمای شرق»آغاز شد. در ابتدا محمد تقی فهیم مجری جلسات به بررسی کشور‌های شرقی دارای سینمای زن محور پرداخت و سینمای ایران را به لحاظ میزان تولید، یکی از اصلی ترین پایگاه‌های سینمای زن محور شرق دانست. در ادامه دکتر ثریا مکنون استاد دانشگاه به سخنرانی پرداخت. مکنون سینما را تاثیرگذارترین رسانه جمعی دانست و سپس به تعاریف متفاوت ابتذال در شرق و غرب پرداخت. وی گفت: «در غرب مردم باید هنر را مصرف کنند و زن هم یکی از محصولات فرهنگی است. اگر در غرب از زن استفاده فرهنگی صورت می‌گیرد، مطابق تعریف همانجا این پدیده ناهنجار نیست.

مکنون در بخش دیگری از سخنانش افزود: «وقتی با یک کارگردان موفق صحبت می‌کنیم می‌گوید فرصت کافی برای تحقیق ندارد، پسند جامعه را برمی‌گزیند و بر اساس آن فیلم می‌سازد. اما پسند جامعه را باید شکل داد. در غرب کسانی هستند که احساسات، حس زیبایی شناسی و پسند مردم را شکل می‌دهند». سپس وی به تشریح تناقض‌های نمایش زنان در سینما و تلویزیون پرداخت.

‌● سینما پارادیزو

در دومین روز هم برخی از شرکت کنندگان به طرح سخنانی خارج از موضوع اعلام شده دست زدند. حبیب‌الله کاسه‌ساز تهیه کننده سینما به جای صحبت درباره سینمای شرق، یک راست به سراغ سینمای ایران رفت و ضمن مردود دانستن نگاه ابزاری سینمای غرب به زن، به شیوه پوشش چادر و شخصیت پردازی برخی زنان چادری در سینما و تلویزیون اعتراض کرد. وی افزود: «در مورد مسائل شرعی حضور زنان در سینما معضل داریم و علما باید در این زمینه به فیلمسازان کمک کنند. او که از آخر و عاقبت خود در این سینما نگران بود در پایان گفت: «قطعا از سینما به بهشت نخواهیم رفت، اما خدا کند سر از جهنم درنیاوریم.»

● حیرانی

دکتر سهیلا نجم استاد دانشگاه از معدود شرکت کنندگان در جلسات بود که با آمادگی کامل و تمرکز روی موضوع به سخنرانی پرداخت. وی گفت: «در سیر تاریخی چهره زن در سینمای ایران،سینمای پیش از انقلاب جزو معدود آثاری چون رگبار، کیفیتی قابل مقایسه با سینمای پس از انقلاب ندارد. در دوره گذشته زن در سینما چهره‌ای منفعل داشت. پس از انقلاب هم یک دوره حذف و یک دوره به حاشیه رانده شد. از دهه ۷۰ به بعد چهره قدرتمندی از زنان تاثیرگذار در سینمای ایران به وجود آمد».

وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به تفاوت‌های موجود میان جهان بینی مردانه و زنانه،از سینماگران مردی که برای زنان فیلم می‌سازند تجلیل کرد. نجم در پایان افزود: «در سینمای جهان چهره زنان شرقی نامکشوف و مرموزتر از زنان غربی است. بخش‌هایی از ذهن زنانه هست که تنها یک زن می‌تواند آنها را بشناسد...

علیرغم طیف وسیعی از مشاغل اجتماعی و نقش تحولگری که زن می‌تواند داشته باشد، نگاه‌ها اغلب سطحی است و دافعه ایجاد می‌کند».

جابر قاسمعلی فیلمنامه نویس از حاضران روز دوم نشست بود که با توجه به غیبت برخی مهمانان، به دعوت مجری جلسه روی صحنه رفت و سخنانی ایراد کرد.وی با اشاره به تفاوت‌های شخصیت‌پردازی در سینما و تلویزیون شرق و غرب، اصلی ترین نقطه این تفاوت را عنصر حیرانی دانست.وی در توضیح این پدیده گفت: «غرب عقلانیت زده بخش عمده‌ای از این حس و حال را می‌گیرد. حال آنکه شرق با پیچیدگی، رازوارگی و اشراق شخصیت پردازی می‌کند. این رازوارگی را به ویژه در شخصیت پردازی زنان شرقی شاهدیم... مهم‌ترین ویژگی زن شرقی در سینما و ادبیات، پیچیدگی و ارتباطش با مقوله اسطوره و آیین است...در این زمینه جز تلاش‌های پراکنده فیلمسازانی چون بهرام بیضایی و داریوش مهرجویی، در سینمای ایران کمتر شاهد حضور زنان اساطیری و آیینی بوده‌ایم». وی در پایان اضافه کرد: «امروز فرصتی طلایی به وجود آمده تا تصویری همه جانبه از زن شرقی و ایرانی را در سینما ارائه دهیم و باید از این فرصت بهره بگیریم».

● کمی‌هم شوخی

ابوالقاسم طالبی فیلمساز و روزنامه نگار سینمایی دیگر مهمان این نشست بود که می‌کوشید با شوخی و خنده فضای سرد جلسه را اندکی گرما ببخشد. وی ضمن اعلام مخالفت با نظرات قاسمعلی گفت: «بر این باورم که زن آمریکایی به یک شیوه تربیت می‌شود و زن چینی یا ایرانی به شیوه‌های دیگر و نمی‌توان نسخه یکسانی برای همه نوشت. چهره زن در سینما به هرحال تابع سفارش گیشه است و اگر سفارشی نباشد، از کوزه همان برون تراود که دراوست». فرشته طائرپور تهیه کننده سینما آخرین مهمان روز دوم نشست بود که با طرح یک سوال به زعم خودش کلیشه‌ای (جایگاه زن در سینما کجاست؟) بحث خود را آغاز کرد.سپس در پاسخ گفت: «یک نوع زن در جامعه نداریم. زنان ایرانی به مانند هرجای دنیا خصوصیاتی متفاوت با یکدیگر دارند. حتی وقتی در درون یک زن کندوکاو می‌کنیم، با ابعاد تازه‌ای مواجه می‌شویم...در به تصویر کشیدن زن گنگستر در سینمایمان پیشرفت کرده‌ایم، برای نشان دادن زن پرخاشگر و عصبانی سنگ تمام می‌گذاریم...اشکال ما این بوده که خیال می‌کنیم زن در سینما باید آینه تمام نمای جامعه باشد...چرا یانگوم و اوشین در تلویزیون ما پدیده می‌شوند؟

● روز سوم

سومین روز نشست‌های « زن و سینما» تحت‌الشعاع مسائل حاشیه‌ای، فشارهای وارد شده بر صنف سینما و حمله اصناف دیگر به اهالی سینما قرار گرفت. ابتدا محمدتقی فهیم در آستانه سالروز درگذشت مرحوم علی حاتمی، یاد و خاطره این سینماگر را گرامی داشت و از فیلم مادر ساخته حاتمی به عنوان فیلمی نمونه‌ای از حضور پررنگ، محوری و چندجانبه زن در سینمای ملی نام برد. این گرامیداشت مدخلی شد بر موضوع بحث‌های روز سوم یعنی سینمای ملی و بررسی حضور زن در این سینما. بتول محتشمی دبیر شورای فرهنگی – اجتماعی زنان آغازگر بحث بود. وی سینما را هنر تکنولوژیک و زبان فرهنگ معاصر خواند و گفت: «بحث ما چرایی حضور زن در سینما نیست، بیشتر بحث چگونگی این حضور است. رابطه فرهنگ، سینما و زن رابطه‌ای عمیق، چند بعدی و جذاب است... هنرمند واسطه تجلی حقیقت است و زنان وجهی از این حقیقت به شمار می‌روند.»

● رنجنامه سینمای ایران

سخنان رویا تیموریان بیش از آنکه به موضوع جلسه مربوط باشد به رنجنامه سینمای ایران بدل شد.

تیموریان که از فعالان صنف سینما نیز به شمار می‌رود سخنان خود را این گونه آغاز کرد: «بودن یا نبودن، مساله این است. آیا سینمایی باقی مانده که در آن به دنبال شخصیت و حضور زن در آن می‌گردیم؟ همه چیز را به گردن جامعه سینمایی نیندازید.در این سال‌ها با سینما مهربان برخورد نشده است... امروز تعداد جشنواره‌ها و نشست‌ها از فیلم‌های تولید شده بیشتر است.»

علیرضا سجادپور نویسنده و تهیه‌کننده سینما دیگر سخنران این بخش بود که نگرانی خود را از وضعیت امروز سینمای ایران ابراز کرد و گفت: «سینمای ما باید از پوسته محدود خود خارج شود و در این وضعیت خیلی نمی‌توان در مورد جایگاه زن در سینما صحبت کرد.»

‌● اشک‌ها و لبخند‌ها

پس از نمایش تعدادی از فیلم‌های ۱۳۵ ثانیه‌ای جشنواره کوثر، بخش دوم نشست با سخنان عزیزالله حاجی‌مشهدی دنبال شد. وی ابتدا به بحث تجاوز و حریم شکنی زنان در سینمای ایران و جهان اشاره کرد و گفت: «در نگاه غربی‌ زن نقش ابزار و وسیله را دارد و سینمای ما هم بیشتر به

الگو برداری از سینمای غرب مشغول بوده است.»

رسول صدرعاملی آخرین سخنران این نشست بود که معتقد بود تکلیف حضور بانوان در عرصه‌های مختلف هنوز روشن نیست. وی ادامه داد: «در شرایطی هستیم که معاونت سینمایی و وزارت ارشاد هم نمی‌توانند کاری از پیش ببرند.در حالی که اعتقاد دارم اقتدار و امنیت ملی یک کشور ارتباط مستقیمی با سینما دارد.»

سپس صدرعاملی به ماجرای حمله تند یک پزشک دربرنامه‌ای رادیویی به سریال حلقه سبز و ابراهیم حاتمی‌کیا و واکنش معترضانه رضا میرکریمی اشاره کرد و گفت: «لزوما نباید همه صحنه‌های یک فیلم خوب، مورد تایید همه باشد. امروز از یک سو سینمایی مبتذل اما متظاهر به تشرع را داریم و از سوی دیگر سیل سینمای خنثی و جشنواره‌ای و در میان این دو طیف هیچ نمانده است... سینما یعنی تحمل کردن و اگر سینما می‌خواهیم باید ظرفیت تحمل‌ها افزایش یابد.»

در پایان و پس از برگزاری جلسه پرسش و پاسخ اعلام شد چکیده و ماحصل این نشست به صورت بیانیه‌ای در جشنواره کوثر قرائت خواهد شد.در حاشیه این نشست محمدتقی فهیم در گفت‌وگویی با «تهران امروز» دستاورد این همایش سه روزه را بسیار مثبت ارزیابی‌کرد. وی افزود: «نشست زن و سینما با هدف تغییر و تفاوت ماهوی با جشنواره‌های دیگر برگزار شد. اغلب جشنواره‌های موضوعی دچار یکنواختی ساختاری و محتوایی شده‌اند و چنین نشست‌هایی بیشتر حالت رفع تکلیف، تبلیغ و مطرح ساختن جشنواره‌ها را یافته‌اند.اما نشست زن و سینما با هدف تضارب آرا، استخراج نگاهی نو و ارائه برنامه‌ای کاربردی به سیاستگذاران و برنامه ریزان بر پا شد و طیف گسترده‌ای از کار شناسان، نظریه پردازان و سینماگران با حضور در آن بار علمی مباحث را بالا بردند.»

به گفته فهیم در صورت تامین امکانات احتمال چاپ و انتشار سخنرانی‌ها به صورت یک کتاب وجود دارد.

مازیار فکری ارشاد