همگام با قبیله قرآن

نکاتی از تفسیر آیت الله جوادی آملی

▪ نشانه توفیق و بی‌توفیقی انسان چیست؟

▪ آیا نماز، نشانه شخصیت هر فرد است؟

▪ آیا روح، مؤنث است یا مذکر؟

در طول تاریخ اسلام، فرزانگان بسیاری بوده‌اند که با بهره‌گیری از فروغ وحی و استفاده از گوهر کلام ائمه علیهم‌السلام توانسته‌اند راه سعادت را بنمایانند و با کنار زدن پرده‌های غفلت از دیدگان قلب‌ها، مردم را بر کنار مائده الهی بنشانند و لمعات قرآنی را بر جانشان بیفشانند. زیرا قرآن، کتاب هدایت همه انسان‌ها در همه اعصار است و نور هدایتش، اختصاص به اقلیم یا نژادی خاص ندارد. امیرالمؤمنین علیهم‌السلام فرمود: «قرآن را فرا گیرید که نیکوترین سخن است و به فهم عمیق آن دست یابید که مایه خرمی دل‌هاست و از نور آن شفا جویید که شفای بیماری‌های روحی است».

آنچه از این پس در این قسمت در خدمت آن خواهیم بود، گزیده‌ای از نکات تفسیری قرآن کریم از کتاب‌ها و دروس تفسیر حضرت آیت الله جوادی آملی است که تقدیم شما می‌گردد. با این امید که خداوند سبحان، قلوب همه ما را ظرف معارف قرآن و اهل بیت قرار دهد و ما را در عمل به معارف قرآنی، توفیق روزافزون دهد.

● معنای توفیق

در فرهنگ قرآن کریم، توفیق به معنای «آسان کردن» است؛ یعنی خدای سبحان، پیمودن راه را برای انسان آسان‌تر می‌کند؛ چه از طرف مثبت که همان صراط مستقیم است و چه از جانب منفی که کج راهه است. آن جایی که خداوند به کسی توفیق می‌دهد، به این معناست که گرایش قلبی او به سمت امور خداپسند، آسان‌تر می‌شود و اسباب و علل حرکت در این مسیرها، برایش فراهم‌تر می‌گردد و بهتر معارف را درک می‌کند و راحت‌تر عمل می‌کند؛ البته این به معنای آن نیست که راه گناه برای او بسته است - و الا جبر به وجود می‌آید - بلکه گناه کردن برای وی سخت است.

عکس توفیق، حالت بی‌توفیقی است؛ یعنی به واسطه گناه پی‌درپی، گرایش قلبی انسان به سمت امور ناپسند، آسان می‌شود. چنین فردی، راحت دروغ می‌گوید؛ راحت به نامحرم نگاه می‌کند و با سختی، معارف الهی را می‌فهمد و عمل می‌کند؛ نسبت به مسائل معنوی، بی‌میل است؛ ترک گناه برای او سخت می‌شود و اذعان دارد که دلم می‌خواهد گناه نکنم؛ ولی نمی‌‌تـوانم!

پس توفیق در هر دو مسیر، به معنای سهولت است. قرآن کریم درباره گروه اول می‌فرماید: «فامّا من اعطی واتّقی و صدّق بالحسنی، فسنیسّره للیسری؛۱ و اما آن کس که برای رضای خدا از مال خویش بخشید و تقوا پیشه کرد و نیکوترین وعده خدا را در مورد انفاق‌کنندگان راست شمرد، به زودی او را برای ورود به بهشت، آماده خواهیم ساخت و به آسایش و زندگی آسوده می‌رسانیم».۲

قرآن درباره گروه دوم نیز می‌فرماید: «و امّا من بخل و استغنی و کذّب بالحسنی فسنیسّره للعسری؛۳و اما آن کس که بخل ورزید و با گردآوری ثروت، در پی توان‌گری بود و نیکوترین وعده خدا را دروغ شمرد، به زودی او را برای دشواری و عذاب، آماده خواهیم ساخت».

بنابراین، راه برای هر دو گروه باز است. گروه اول به راحتی کار خیر انجام می‌دهند و در عین حالی که می‌توانند گناه کنند، گناه کردن برایشان سخت است و گروه دوم به راحتی گناه انجام می‌دهند و در عین حالی که می‌توانند توبه کنند، توبه کردن برایشان سخت است. پس هر دو گروه با اختیار خود، مسیر حرکت خود را انتخاب می‌کنند؛ هم گروه اول، توان گناه کردن دارند، ولی با اختیار خود گناه نمی‌کنند و هم گروه دوم توان توبه دارند، ولی با اختیار خود و به سختی، توبه می‌کنند یا موفق به توبه نمی‌شوند.۴

حضرت امامقدس سره در مورد ارتباط اعمالی که انسان انجام می‌دهد و توفیق یا سلب توفیقی که نصیب او می‌شود، می‌فرماید: «ممکن است یک نظر به نامحرم یا یک لغزش کوچک لسانی، مدت‌ها انسان را از سرایر و حقایق توحید باز دارد و از حصول جلوات محبوب و خلوات مطلوب که قره العین (نور چشم) اهل معرفت است، باز دارد».۵

● نماز و جلوگیری از فحشا

چون جهان طبیعت،‌جهان تأثیر و تأثر متقابل است،۶ همان طور که نماز، انسان را از فحشا و منکرات باز می‌دارد، (ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر)،۷ کسی که اهل فحشا و منکر است نیز توفیق خواندن نماز مقبول را ندارد؛ یعنی «ان الفحشاء تنهی عن الصلاه». نماز و منکرات، تضاد متقابل دارند. ممکن نیست نماز جلوی فحشا را بگیرد؛ ولی فحشا اثر منفی در نماز نگذارد.۸ به هر مقدار انسان‌ برای نماز خود اهمیت قائل شود (اول وقت خواندن، حضور قلب داشتن و...)، امکان حرکت به سوی منکرات از او سلب می‌شود؛ تا آن جا که حتی فکر گناه نیز به سراغ او نمی‌آید و برعکس، انسان فاحش یا بدکار و اهل منکر نیز توفیق انجام نماز ندارد. هر چه شخص به منکرات بیشتری آلوده شود، کمتر توفیق انجام نماز پیدا می‌کند؛ مثلاً ابتدا حضور قلبش را از دست می‌دهد؛ سپس نماز را به تأخیر می‌اندازد و کم‌کم آخر وقت و سرانجام تارک الصلاه می‌شود.

بنابراین، با یک معیار ساده می‌توانیم متوجه شویم که هر چه اهتمام انسان به نماز اول وقت و همراه با حضور قلب، بیشتر باشد، نشانه آن است که منکرات و اعمال ناپسند از وی سر نزده است و برعکس هر چه توفیق نماز اول وقت و همراه با حضور قلب از ما سلب شود، نشانه آن است که گرایش ما به زشتی‌ها و منکرات، افزایش یافته، باید در پی‌اصلاح خویش باشیم و این معنا در سخنان ائمه معصومین علیهم السلام چه زیبا تجلی یافته است که «کل عملک تبع لصلاتک فمن ضیّع الصلوه فانه لغیرها اضیع».۹

● کرامت انسان در تقواست

قرآن کریم، محور کرامت انسان را تقوا می‌داند و اعلام می‌دارد که چیزی جز تقوا، مایه کرامت نیست؛ «یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و... ان اکرمکم عندالله اتقیکم»؛۱۰یعنی ای مردم! ما شما را مذکر و مؤنت آفریدیم و شرط کرامت و بزرگواری شما را تقوا قرار دادیم.

مرد و زن بودن، ارتباطی با کرامت ندارد. نه مرد بودن شرط کرامت است و نه زن بودن مانع آن است؛ چون کرامت، صفت روح است و روح انسان، نه مؤنث است و نه مذکر. نر و ماده بودن، صفت جسم است. روح انسان، مجرد است و همه فضایل اخلاقی، به روح آدمی برمی‌گردد. بنابراین، نه مرد بودن، مایه فخر است و نه زن بودن، مانع کرامت است؛‌بلکه مدار کرامت نزد خدای سبحان، همانا تقواست. از این رو در قرآن کریم آمده است: «ان اکرمکم عندالله اتقیکم».

این آیه، معیار کرامت انسان را در تقوا منحصر کرده است و جز تقوا، هر معیار دیگری را (اعم از ثروت، زیبایی، نژاد، قبیله، جنسیت، رنگ‌پوست، علم، سابقه علمی، اجتماعی و سیاسی و...) نفی می‌کند.۱۱

تنظیم و تدوین: حسن قدوسی زاده

۱. لیل، آیه ۵-۷.

۲. برگرفته از ترجمه قرآن براساس تفسیر المیزان، سیدمحمدرضا صفوی.

۳. لیل، آیه ۸-۱۰.

۴. تقریرات درس تفسیر، سوره یونس، آیه ۸۸.

۵. شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۶۹.

۶. همان گونه که در قانون سوم نیوتن آمده، هر عملی، عکس العملی دارد که از نظر نیرو، معادل یکدیگرند؛ یعنی اگر شما به دیواری مشت بزنید، همان گونه که دیوار مورد فشار قرار می‌گیرد، به همان میزان از جانب دیوار، فشاری به دست شما وارد می‌شود و هر چه شدت مشت زدن بیشتر باشد، عکس‌العمل دیوار نیز شدیدتر است؛ به گونه‌ای که امکان زخم شدن و حتی شکسته شدن دست شما وجود دارد.

۷. نساء، آیه ۱۰۳.

۸. نماز و نمازگزاران، ص۱۲.

۹. وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۱۶۱.

۱۰. حجرات، آیه ۱۳.

۱۱. آیت الله جوادی آملی، کرامت در قرآن، ص۴۷-۴۸.