دو هاف تایم در جهنم

مروری بر جنبه های سلامت مسابقات فوتبال

«فوتبال مساله مرگ و زندگی نیست، چیزی از آن هم مهم‌تر است.» ...

این جمله معروف بیل‌شانکلی مربی سابق لیورپول به خوبی حساسیت این ورزش را نشان می‌دهد. کسانی هم که دنبال مصداق واقعی این جمله هستند می‌توانند حداقل سالی دو بار، آن را در دربی معروف پایتخت بین سرخ‌ها و آبی‌ها ببینند. تکل‌های وحشتناک و آسیب‌دیدگی‌ها کری‌های قبل و بعد از بازی، جایگاه ۲۳، تیفوسی‌ها، شعارها و تعصب‌ها،...، سکته‌های قلبی، ماندن زیر دست و پا، خشونت بیرون و درون زمین. شیشه‌های شکسته، طرفداران متعصب خشمگین و بی‌منطق، شکست و پیروزی، همه را می‌شود در همان روز دربی سرخابی دید. و این مساله فقط مخصوص تهران نیست. زبان فوتبال در همه جای دنیا یکی است. فرقی نمی‌کند مرتب و منظم در ورزشگاه ویمبلی لندن نشسته باشید و شعارهای نژادپرستانه بدهید، یا در ورزشگاه ماراکانا ایستاده و چسبیده به توری فلزی فریاد بزنید. این ۹۰ دقیقه پرانرژی اگر کنترل نشود می‌تواند بسیار خطرناک باشد. در مطلب زیر قصد داریم به بررسی‌ جنبه‌های مختلف سلامت در مسابقات فوتبال بپردازیم، سعی شده تا به طور خلاصه انواع مشکلات مربوط به سلامت جسمی و روانی، از آسیب‌های ورزشی تا درگیری‌های خیابانی و همچنین مسایل اخلاقی بررسی شوند. تجربه ثابت کرده در صورت عدم توجه به این مسایل، مشکلات می‌توانند تمام زیبایی‌های این ورزش را از بین ببرند.

● فاجعه در هیلزبورو

۱۵ آپریل ۱۹۸۹ یک از روزهای سیاه فوتبال انگلستان – و به نوعی، فوتبال جهان- است. مسابقه نیمه نهایی جام FA Cup که می‌توانست به عنوان یک بازی زیبا و حساس، در تاریخ فوتبال انگلستان ثبت شود قبل از نیمه اول متوقف شد. جمعیت زیادی از طرفدارن که به مدت نیم ساعت به علت همراه نداشتن بلیت پشت درهای بسته مانده بودند، با شنیدن سر و صدای تشویق تماشاچیان داخل ورزشگاه، بیش از پیش هیجان‌زده شدند. هنگامی که پلیس سعی کرد از طریق یکی از در‌های کوچک ورزشگاه، یکی از تماشاچیان را از ورزشگاه خارج کند، هجوم طرفداران پشت در مانده به داخل ورزشگاه آغاز شد. بیش از ۶۰۰۰ نفر سعی می‌کردند با سرعت هرچه تمام‌تر وارد ورزشگاه شوند و تنها یک سد در برابر آنها وجود داشت. فنس‌های فلزی ورزشگاه که تماشاگران را از زمین مسابقه جدا می‌کرد.

هجوم جمعیت و زیر دست پا ماندن تماشاچیان، یکی از بزرگ‌ترین فجایع ورزشی را آفرید. فنس‌ها حایل بین تماشاچیان و زمین ورزشگاه تنها راه جمعیت را نیز بسته بود. بیش از ۹۰ کشته و ۷۰۰ زخمی، حاصل این مسابقه فوتبال نیمه تمام بود.

● فوتبال: خاطرات و خطرات

نمونه فوق، یکی از بدترین حوادث در طول تاریخ فوتبال به شمار می‌رود اما مسلما آخرین آنها نیست. گرچه به دنبال این مسابقه، تغییرات زیادی در استادیوم‌های فوتبال جهان و به خصوص انگلستان رخ داد تا از به وجود آمدن موارد مشابه اجتناب شود، با این وجود، آسیب‌های مرتبط به مسابقات ورزشی و به ویژه فوتبال چه در میان خود بازیگران و چه در میان تماشاچیان، همچنان به عنوان یک نکته قابل توجه در فوتبال خودنمایی می‌کند.

مدت‌هاست که فوتبال حرفه‌ای، خود را از یک رشته ورزشی صرف جدا کرده است و تبدیل به یک صنعت شده است. ورود فوتبال به بازار سرمایه، افزایش امکانات و به تبع آن افزایش هزینه‌ها، گرچه بر جذابیت فوتبال در سراسر دنیا افزوده است، اما تبعات و عوارض خاص خود را نیز به دنبال داشته است. این عوارض خود را در زمینه سلامت نیز به انواع مختلف نشان می‌دهد. از آسیب‌های شدید در زمان مسابقه گرفته تا درگیری‌های طرفداران و هیجانات ناشی از استرس مسابقات. طبیعتا این عوارض در مورد دربی‌ها که از اهمیت بیشتری برخوردار هستند، بیشتر است.

● زنگ آخر، بیرون ورزشگاه!

گرچه خشونت در فوتبال تاریخچه‌ای به عمر این بازی دارد اما اولین نشانه‌های هولیگانیسم را باید در سال‌های دهه ۱۸۸۰ جستجو کرد. در این مقطع گروه‌های خاصی از تماشاچیان خشمگین منازل همسایگان و ساختمان‌های دولتی را مورد تهاجم قرار داده و گاه طرفدارن و بازیکنان تیم حریف و حتی داور را به باد مشت و لگد می‌گرفتند. در سال ۱۸۸۵ پس از شکست ۵ بر صفر استون ویلا در برابر پرستون در یک بازی دوستانه، بازیکنان هر دو تیم آماج پرتاب‌‌های چوب و سنگ قرار گرفتند. یک سال بعد طرفداران تیم پرستون اولین نمونه درگیری خارج از ورزشگاه را به ثبت رساندند و در ایستگاه راه آهن با طرفداران تیم کویین پارک درگیر شدند. برخلاف درگیری‌های معمول ورزشی که مابین بازیکنان دو تیم صورت می‌گیرد، هدف هولیگان‌ها به طور معمول افراد و اشیایی هستند که ممکن است حتی هیچ ارتباط خاصی به مسابقه نداشته باشند. سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم از نظر درگیری‌های فوتبالی سال‌های آرامی محسوب می‌شد اما از اواخر دهه ۱۹۵۰، در انگلستان و آمریکای لاتین، هولیگانیسم باز هم سربلند کرد. در سال ۱۹۶۴ در لیما پایتخت پرو، شورش‌ها و درگیری‌های خیابانی به دنبال مسابقه فوتبال بیش از ۳۰۰ کشته و ۵۰۰ زخمی بر جای گذاشت. در سال ۲۰۰۲ در آرژانتین و به دنبال کشته شدن بیش از ۴۰ نفر در درگیری‌های بعد مسابقات – که در آنها بعضا از چاقو و اسلحه گرم نیز استفاده می‌شد – مسابقات به حالت تعلیق درآمد و دولت مجازات‌های فراوانی برای عاملان این شورش‌ها وضع کرد.

تلاش‌های زیادی برای توجیه رفتار هولیگان‌ها صورت گرفته است. در مقاطعی سعی می‌شد این‌گونه رفتارهای نابه‌هنجار به استفاده از داروهای روانگردان نسبت داده شود. با این وجود به نظر می‌رسد این مساله چندان توجیه کننده نباشد. تحقیقاتی که در انگلستان و آلمان صورت گرفته است، نشان می‌دهد که اکثر افرادی که دست به این رفتارهای نابه‌هنجار می‌زنند، نه تنها سابقه مصرف مواد مخدر ندارند بلکه سابقه قبلی از چنین رفتارهایی نیز در آنها دیده نشده است. به نظر می‌رسد ارتباط تنگاتنگ بین طرفداران یک تیم از طریق گروه‌ها و کلاب‌هایی که به طور دقیق کنترل نمی‌شوند، عاملی برای ایجاد این‌گونه رفتارها باشد. از طرفی افراد در چنین مواقعی راحت‌تر تحت تاثیر جمع قرار می‌گیرند و به سادگی منطق‌پذیری خویش را از دست می‌دهند.

● خطر در مستطیل سبز

آسیب‌های جسمی، یکی دیگر از مسایل شایع در بحث سلامت ورزش است. گرچه آسیب‌های جسمی طی بازی فوتبال غیر قابل اجتناب هستند اما درصد قابل توجهی از این آسیب‌ها، خطر جانی حاد برای بازیکنان ایجاد نمی‌کنند. معمول‌ترین این آسیب‌ها، پارگی تاندون‌ها و رباط‌های پا و همین‌طور آسیب منیسک است که در اثر حرکت چرخشی روی زانو ایجاد می‌شود. با این وجود آسیب‌های مربوط به سر و نخاع در بازیکنان فوتبال می‌تواند بسیار خطرناک باشد. متاسفانه محمد پارسا، فوتبالیست جوان کشورمان یکی از قربانیان این‌گونه حوادث است. وی به دنبال پرش برای زدن ضربه سر، به شکل نامتعادلی سقوط کرد و دچار آسیب نخاعی گردید. چند مورد بروز مشکلات قلبی‌عروقی در بازیکنان فوتبال نیز گزارش شده است که معروف‌ترین آنها حادثه مرگ مارک ویوین فئه فوتبالیست کامرونی بود.

یکی از نکات مهم در زمینه سلامت بازیکنان فوتبال در زمین مسابقه، تماس متعدد آنها با یکدیگر و با زمین چمن است. در مناطقی از جهان مانند کشور ما که از چمن مصنوعی کمتر استفاده می‌شود، تماس متعدد ورزشکاران با سطح خاک ورزشگاه می‌تواند عامل ایجاد آلودگی‌های فراوان گردد و البته این اثر در مورد زمین‌هایی که زهکشی مناسب ندارند و در هنگام بارش باران تبدیل به باتلاق می‌شوند، بیشتر است. عادت ناپسند انداختن آب دهان از سوی بازیکنان فوتبال نیز یکی دیگر از عوامل ایجاد آلودگی در زمین‌های ورزشی است.

● فوتبال را تنهایی نگاه کنید!

هیجان خاص مسابقات فوتبال در هنگام تماشای فوتبال – چه در ورزشگاه و چه از طریق تلویزیون - یکی از عوامل اصلی گرایش مردم به این ورزش است. استرس در موارد مسابقات حساس، مانند دربی‌ها به اوج می‌رسد. با این وجود، تغییرات فیزیولوژیک در هنگام استرس، مانند افزایش فشار خون و ضربان قلب، ممکن است برای افراد سالخورده و مبتلا به بیماری‌های قلبی بسیار مشکل‌ساز باشد. دکتر ویلبرت لامپن، محقق آلمانی در بررسی ۲۵ مرکز اورژانس در سطح آلمان متوجه شد که در زمان مسابقات جام جهانی ۲۰۰۶، میزان پذیرش بیماران قلبی به اورژانس نسبت به مدت مشابه در سال‌های قبل سه برابر شده است. زمان مراجعه این بیماران نیز ارتباط مستقیمی با زمان برگزاری بازی‌های تیم ملی آلمان داشت. همچنین در زمان ضربات پنالتی در مسابقات حساس، میزان سکته‌های قلبی به وضوح افزایش یافته بود. در جام جهانی ۹۸ و پس از حذف انگلستان در برابر آرژانتین در ضربات پنالتی، مقدار سکته‌های قلبی تا ۲۵ درصد افزایش یافت! بر اساس این تحقیق به نظر می‌رسد تماشای مسابقات در محیط شلوغ خودبه‌خود باعث افزایش هیجان در افراد می‌شود. پروفسور داگلاس کارول، مدیر این تحقیقات معتقد است شاید برای بیماران قلبی تماشای مسابقه به تنهایی مناسب‌تر باشد. او می‌گوید: «تماشای مسابقات فوتبال هم مانند خود بازی فوتبال نیاز به آمادگی جسمانی و گرم کردن بدن دارد. اگر می‌خواهید بازی دیوید بکام را ببینید، باید مثل دیوید بکام ورزش کنید!»

● ورزشگاه هیسل

واقعه ورزشگاه هیسل، یک از مهم‌ترین نمونه‌های هولیگانیسم در فوتبال به شمار می‌رود. در سال ۱۹۸۵ در بروکسل در مسابقه فینال باشگاه‌های اروپا بین لیورپول و یونتوس، حمله طرفداران لیورپل به تماشاچیان یوونتوس باعث پناه گرفتن آنها در کنار یک دیوار شد. فشار تماشاچیان باعث ریزش دیوار گردید که ۳۹ نفر کشته و بیش از ۶۰۰ نفر زخمی برجای گذاشت.

● کلاه ایمنی

پیتر چک، دروازه‌بان تیم چلسی در ۱۶ اکتبر ۲۰۰۶ در هنگام مسابقه با تیم ردینگ از ناحیه سر دچار حادثه شد. در محوطه جریمه و در هنگام تلاش برای کنترل توپ، زانوی بازیکن تیم ردینگ به سر وی برخورد کرد و پیتر چک را با شکستگی استخوان جمجمه به بیمارستان فرستاد. گرچه پیتر چک سلامت کامل خود را باز یافت اما به مدت یک سال از سوی پزشکان موظف به پوشیدن نوعی کلاه خاص شد که جمجمه وی را از ضربات احتمالی محافظت کند.

● سینما و هولیگانیسم

هولیگانیسم تاکنون سوژه چند فیلم بوده است. کارخانه فوتبال، یکی از این فیلم‌هاست که در سال ۲۰۰۴ به کارگردانی نیک لاو ساخته شد. این فیلم سعی کرده است با بررسی زندگی چهره جوان فوتبالدوست انگلیسی به شکل نسبتا واقعی نمایانگر رفتارهای هولیگان‌های انگلستان باشد. فیلم هولیگان‌های خیابان سبز نیز یکی دیگر از این فیلم‌هاست.

● وداع در دقیقه ۷۲

«کسی بهتر از او پیدا نمی‌کنید، این برای همه ما یک شوک بزرگه!» اینها جملات هری ردنپ، فوتبالیست سابق انگلستان و مدیر تیم وست هام بود. این جملات، ساعتی بعد از اعلام رسمی مرگ مارک ویوین فوئه در حین مسابقه فوتبال اعلام شد. فوئه در دقیقه ۷۲ بازی بین دو تیم کامرون و کلمبیا بدون دلیل مشخص ناگهان به زمین خورد و تلاش کادر پزشکی برای نجات جان وی موفقیت‌آمیز نبود. بعد از کالبد شکافی، علت مرگ وی کاردومیوپاتی (آسیب در عضلات قلب) عنوان شد. مرگ فوئه باعث شد تا نسبت به انجام تست‌های پزشکی در مورد سلامت بازیکنان فوتبال دقت بیشتری صورت گیرد.

● به یاد از دست‌رفتگان

سنگ بنای یادبود کشته‌شدگان حادثه ورزشگاه هیلزبورو در نزدیکی ورزشگاه. تونی بلند، ۹۶ امین و آخرین کشته این حادثه، پس از چهار سال ماندن در وضعیت کما در مارس ۱۹۹۳ درگذشت و تعداد کشته‌شدگان این حادثه به ۹۶ تن رسید.

دکتر روزبه بخیت